Hemoroit Halk arasında basur olarak bilinen hemoroit, her ırk, cins ve yaşta görülebilen bir hastalıktır. Ancak görülme sıklığı 40 yaşından itibaren artar, küçük çocuklarda ise nadir olarak görülür. Batı ülkelerinde 50 yaşından sonra hemoroit semptomlarının yaygınlığının, %50’ye ulaştığı bildirilmiştir. Diğer bir ifadeyle ilerleyen yaşlarda semptomlar daha fazla ortaya çıkar 1,2.
Hemoroit tanımıyla ilgili değişik hipotezler ortaya atılmıştır. Geleneksel olarak hemoroitin artmış portal venöz basınçtan kaynaklanan ven varikoziteleri olduğu bilinir. Buna göre superior hemoroidal venler valf taşımadığından bunlardaki basınç insanın ayakta duruşuyla kronik olarak artar ve venler genişler. Fakat son yıllarda yapılan çalışmalar, hemoroitin sarkmış anal nodüldeki patolojik değişikliklerin sonucu olduğunu göstermiştir. Bu mekanizma da hemoroitin bir tür şişmiş ven olduğu kavramını çürütmüştür. Bugün çok yaygın olarak kabul edilen; hemoroitin zengin arteriovenöz ağa sahip, normal vasküler bantları birbirine bağlayan kas liflerinin zayıflaması sonucu oluştuğudur 2,3.
Bu hastalıkta dış ve iç hemoroitler şeklinde bir ayırım yapılabilir. Dış hemoroitler Plexus haemorroidalis inferior’den oluşurlar. Üzerleri modifiye anüs derisi ile kaplıdır. İç hemoroitler ise Plexus haemorroidalis superior’den kaynağını alır ve anal kanalın yukarı kısmı ile rektumun submüköz boşluğunda yerleşmiş olup, üzerleri mukoza ve çok katlı yassı epitelle örtülüdür. Büyüklüğe ve klinik semptomlara bağlı olarak iç hemoroitler sarkabilirler. Genellikle iç ve dış hemoroitler bir arada bulunurlar, tromboze veya ülsere olabilirler. Ayrıca hemoroit dışında anal fissür ve fistüller de görülebilir 2,4,5,6.
Uzun süre aynı pozisyonda kalmak, kalıtsal nedenler, yaşlılık, düzensiz beslenme, konstipasyon, diyare, fiziksel zorlama ve iç sfinkterin düzeninin bozulması, endokrin sistem hastalıkları, hamilelik hemoroiti hazırlayan sebepler arasındadır. Ayakta durmayı gerektiren meslek mensuplarında bu hastalığın daha sık görüldüğü de saptanmıştır. Pelvis urları, rektum kanseri gibi mekanik sebepler ve anal enfeksiyonlar sonucunda da hemoroitin ortaya çıktığı bildirilmiştir 4,5.
Rektal kanama hemoroitin en yaygın belirtisidir. Aşırı kanamada anemi görülebilir. Diğer bir belirti sarkmadır (prolaps) ve defekasyonla birlikte bir kütlenin anüsten dışarı çıktığı hissedilir. Zamanla kronik sarkma, kalıcı mukus akıntısına neden olur ve bunun sonucunda da perianal tahriş ve pruritis meydana gelir. Ayrıca sarkmış hemoroit, tromboz oluşumu ve enflamasyon, ağrıya sebep olur. Benzer belirtiler anal fissürlerde de görülür 6,7.
Hemoroit hastalığının varlığının tespiti belirtilere bağlı olduğu için, kanama veya sarkma görülmediği veya seyrek belirtiler görüldüğü durumlarda tedaviye gerek duyulmaz. Ayrıca hastalar genellikle nüksetme ve iyileşme periyotlarına katlanırlar veya şiddetlenen semptomların farkında olmazlar 3,7.
Hemoroitin bir çok tedavi şekli vardır. Bunlar geniş anlamda şu şekilde sınıflandırılabilir:
a) Oral tedavi,
b) Topikal tedavi,
c) Cerrahi olmayan yok edici metotlar (Rubber bant ligasyonu, Infrared fotokoagülasyon),
d) Cerrahi müdahaleler.
Rahatsız edici semptomları ve tekrarlama riski olduğu göz önüne alındığında yok edici metotlara ve cerrahi müdahalelere çok talep olmamaktadır. Rutin klinik çalışmalarda, hemoroit hastalığının tedavisi için ilk seçenek genellikle koruyucu yaklaşımdır. Ayrıca hemoroiti başlatan sebeplerden biri olan hamilelik dönemi, hastalığın ilaçla veya cerrahi tedavisini sınırlar. HIV enfeksiyonuna sahip hemoroitli hastalar için cerrahi tedaviden sonra septik komplikasyon ve gecikmiş yara iyileşmesi riskleri vardır. Bu sebeplerle hamilelik ve HIV enfeksiyonu durumlarında koruyucu tedavi tercih edilir 3,5,7.
Hemoroit şikayetleri günlük aktivitelerini etkilemeyen ve en az seviyede olan hastalar için koruyucu tedavi önerilir. Koruyucu yaklaşım, oral ve topikal tedavileri de içerir 7.
Hemoroitin oluşmasını önlemede diyet ve yaşam şekli değişikliği gereklidir. Hemoroitin diğer önemli semptomu olan sarkmaya karşı basınç oluşmasını önlemek veya oluşan basıncı azaltmak gerekir. Bunun için hastalar, uzun süre ayakta durmaktan, tuvalette uzun süre oturmaktan ve zorlanmaktan kaçınmak gerektiği konusunda bilgilendirilmelidirler. Gerekli olduğu durumlarda oturma banyoları ve ılık suyla yıkama tavsiye edilir 3,5,8.
Oral tedavi seçenekleri lif desteğini, Plantago spec. (Psyllium) gibi dışkı hacimlendirici ajanları ve diosmin ve hesperidin karışımlarını (Daflon®) içerir. Lif tedavisi, kesin kanıtlar olmamasına rağmen, her olasılıkta hemoroitin ilk tedavisine önemli yarar sağlar. Hastaya lif desteğiyle birlikte uygun miktarda su almasını önermek de önemlidir. Böylece defekasyonla birlikte oluşan zorlanma ihtiyacı ve anal kanal epitelinde ortaya çıkacak travma ile kanama ve ülserasyon olasılığı da azalır. Çoğu hasta bu tür diyet değişikliklerinden ve dışkı hacimlendirici ajanların diyete eklenmesinden yarar sağlar 5,7,8.
Topikal tedavi, hemoroitin akut belirtilerini tedavi etmede bir diğer ilk basamak terapötik alternatif olup, lokal anestezik etki göstererek şikayetleri azaltır. Lokal anestezik etki sarkmadan kaynaklanan yanma ve kaşıntıyı ortadan kaldırır. Bu etkiyi gösteren ilaçların kanama üzerindeki etkisi azdır fakat bu amaçla da sık sık kullanılırlar. Hemoroitin ilerleyen
şikayetlerine karşı lokal anesteziklerin yanında antienflamatuvar, lokal vazokonstriktör etkili çok çeşitli topikal kremler, losyonlar ve supozituvarlar geliştirilmiştir. Anusol® ve Tucks® gibi ticari ürünler bilimsel ispatı olmamasına rağmen semptomatik rahatlama sağlar ama bunlar hemoroiti tedavi etmezler. Lif desteğine benzer şekilde topikal ilaçlar da az yan etkilere sahip olup genellikle güvenilir kabul edilirler 2,3,5,7.
Bugüne kadar ülkemizde yapılmış olan halk ilacı araştırmaları incelendiğinde halk arasında geleneksel ilaçların en sık hemoroit tedavisinde kullanıldığı bildirilmiştir 9. Bu nedenle halk ilaçları üzerindeki derleme çalışmalarına hemoroit ile başlanmıştır.
Çeşitli folklorik dergilerde bulunan tıbbi folklor araştırmaları incelendiğinde, halk arasında hemoroite karşı birçok tedavi yöntemi ve bitki kullanıldığı ama genellikle kullanılan bitkilerin sadece yöresel adının verildiği, kullanılışla ilgili yeterli bilgilerin yer almadığı görülmüştür 1013. Ayrıca üzerinde bilgi verilen bitkilerin yeterli şekilde tarif edilmediği ve bilimsel (Latince) tanımlanması yapılmadığından bitkiyi kesinlikle tanımak mümkün olmamaktadır 14. Halk ilacı çalışmalarında ise bitkilerin yöresel adları, kullanılan kısımları, kullanılış şekilleri vb. gibi bilgiler, yüz yüze anket yöntemi uygulanarak tespit edildikten sonra bitkiler toplanmakta, tayinleri yapılmakta, Latince isimleri verilerek bilimsel olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle bu derlemede halk ilacı çalışmalarından elde edilen bulgular Tablo 1’de verilmiştir.
Halk arasında, ülkemizin farklı yörelerinde, hemoroit şikayetlerinin giderilmesi ve tedavisinde kullanılan 46 familyaya ait 84 cinsin bulunduğu tespit edilmiştir. Bu araştırmaların sonuçları ile folklorik araştırmalar karşılaştırıldığında ise birçok bitkinin yöresel adlarının her iki çalışmada geçtiği ve benzer olduğu görülmektedir. Folklorik dergilerde acı kavun, ardıç, ayva, bamya, bodur ot, ceviz, nar, ısırgan, kuşburnu, maydanoz, meşe, papatya, patlıcan, sarımsak, sığır kuyruğu, siyah üzüm, üzerlik gibi bitkilerin hemoroite karşı kullanıldığı bildirilmiş, ancak bu bitkilerin hiç birinin bilimsel tanımlaması yapılarak Latince adları verilmemiştir 10,13,15,17. Latince adları farklı olan bazı bitkilerin değişik yörelerde aynı yöresel adla anıldığı ve bunun yanılgıya neden olabileceği görülmektedir. Örneğin, Ranunculus ficaria , Centaurea drabifolia, Dianthus floribundus, Ajuga chamaepitys, Teucrium chamaedrys türleri “basurotu” diye adlandırılmaktadır. Bu da halk ilacı olarak kullanılan bitkilerin bilimsel olarak tayinlerinin ve isimlendirilmelerinin önemini göstermektedir. Bu örnekler arttırılabilir (Tablo I).
Halk arasında tedavi amacıyla kullanılan bitkilerin, toprak altı ve toprak üstü kısımlarının hatta tüm bitkinin doğrudan doğruya, suyla kaynatılarak veya suya daldırılarak (dekoksiyon, infüzyon, çay halinde) ya da pişirilerek, lapa halinde dahilen ve/veya haricen kullanılışları bulunmaktadır. Ayrıca klinikte, koruyucu tedavide tavsiye edilen oturma banyoları ve ılık suyla yıkama, halk arasında da “buhar banyosu” olarak haricen uygulanmaktadır. Bitkiler dahilen kullanılışları sırasında genellikle balla tatlandırılmaktadır. Bazı yörelerde bitki karışımlarının kullanılışı da tespit edilmiştir: Malva sylvestris veya Malva neglecta bitkisinin yapraklarının, Platanus orientalis, Quercus cerris var. cerris ve Salix alba bitkilerinin kök kabuklarının, Verbascum cheiranthifolium veya Verbascum chrysochaete bitkisinin çiçek ve yapraklarının karışımından hazırlanan dekoksiyon, haricen lokal banyo halinde, Isparta yöresinde kullanılmaktadır 18. Rosa canina, Urtica dioica ve Juniperus oxycedrus hemoroit tedavisinde ilk 3 sırayı alan bitkilerdir (Tablo I). Klinikte kullanılan pysillum, Plantago pysillum bitkisi veya buna yakın diğer türlerin kurutulmuş olgun tohumlarıdır ve dahilen müshil olarak etkilidir. Etki, müsilajın su alarak bağırsakta şişmesi sonucu meydana gelir 14. Halk arasında kullanılan Plantago major de antienflamatuvar ve yara iyi edici etkisinden dolayı aktif bulunmuştur 19.
Halk ilacı olarak kullanılan Sambucus ebulus, Beta vulgaris, Ecballium elaterium, Hypericum perforatum, Iris germaniaca, Juglans regia , Teucrium polium, Viscum album, Laurocerasus officinalis, Rosa canina, Rubus hirtus, Rubus discolor, Solanum melongena’nın antienflamatuvar ve/veya antinosiseptif aktiviteleri4755, Momordica charantia, Laurus nobilis’in hem antienflamatuvar hem de analjezik aktiviteleri5658, Pinus nigra, Urtica dioica’nın analjezik aktiviteleri5960, Rubus hirtus, Rubus sanctus’un yara iyi edici etkileri61 ile ilgili bazı biyolojik aktivite çalışmaları tespit edilmiştir (Tablo I).
Hemoroit tedavisinde ve koruyucu olarak genellikle antienflamatuvar, antinosiseptif, analjezik, yara iyi edici, laksatif ve pürgatif ilaçların kullanıldığı dikkate alınırsa benzer etkiye sahip bitkilerin halk ilacı olarak kullanıldığı da görülmektedir.
Sonuç olarak, halk ilacı araştırmalarında tespit edilen bitkilerin hemoroit tedavisindeki yerinin anlaşılabilmesi için biyolojik aktivite çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Cerrahi tedavinin hemoroit tedavisinde tam bir çözüm olmadığı düşünülürse, halk ilaçları hemoroit şikâyetlerinin giderilmesinde ve koruyucu olarak değerlendirilebilir.
Hemoroit rahatsız edici semptomları olan, görülme sıklığı yüksek bir hastalıktır. Eski çağlardan beri bitkiler halk arasında hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır. Bu derlemede hemoroit şekayetlerinde halk ilacı olarak kullanılan bitkilerin Latince ve yöresel adları, familyaları, kullanılan kısımları, kullanılış şekilleri, kullanıldıkları yöreler verilmiştir. Ülkemizde hemoroit tedavisinde kullanılan 46 familyaya ait 84 cinsin bulunduğu tespit edilmiştir. Bu bitkilerin bazılarının hemoroit tedavisinde kullanılan ilaçlarla benzer aktivitelere sahip olması dikkat çekicidir.
Plants Used for Hemorrhoid Treatment in Folk Medicine
Hemorrhoid is a disease with inconvenient symptoms and has a high incidence. Plants are used in folk medicine for the treatment of diseases for centuries. In this review, family and species name, local name, locality, parts used and usage of plants used as folk medicine are given. 84 plant genus belong to 46 families are used for the treatment of hemorrhoids in Turkey. It is noteworthy that some of these plants have the similar activities with the drugs used for the hemorrhoid treatment.
Gülin Gürhan / Nurten Ezer
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi Cilt 24 / Sayı 1 / Ocak 2004 / ss. 3755
1. Menteş, N.K., “ Anal Lezyonlar, Hemoroit”, Klinik Gastroenteroloji, 2, 4. Baskı, Sanem Matbaası, İzmir, (1982). 1, 372376
2. Shrock, T.R, Examination of the Anorectum, Rigid Sigmoidoscopy, Flexible Sigmoiddoscopy and Diseases of the Anorectum”, Sleizenger, M.H., Fordtran, (Eds.) Gastrointestinal Disease, Philadelphia, W.B. Saunders Company, (1989), 2, 15761582
3. Nisar, P.J., Schollefield, J.H., Managing Haemorrhoids, BMJ, 327, 847851 (2003).
4. Stirnemann, H., Halter, F., “Hemoroitler”, Rektum ve Anal Kanal Hastalıkları, Ankara, Ayyıldız Matbaası, (1976).114131.
5. Kann, B.R., Whitlow, C.B., Hemorrhoids Diagnosis and Management, Techniques in
Gastrointestinal Endoscopy, 6(1), 611 (2004).
6. Jonas, M., Scholefield, J.H., Anal Fissure, Gastroenterology Clinics of North America,
30(1), 167178 (2001).
7. Johanson, J. F. Nonsurgical Treatment of Hemorrhoids, Journal of Gastrointestinal
Surgery, 6 (3), 290294 (2002).
8. Alpers, D. H., Powell, D. W., Owyang, C., Silverstein, F. E., “Anorectal Diseases”, Yamada, T. (Ed.), Textbook of Gastroenterology, Philadelphia, J. B. Lippincott Company, (1995), 2, 2029.
9. Yeşilada, E., Sezik, E., A Survey on the Traditional Medicine in Turkey: Semiquantitative Evaluation of the Results, Singh, V.K., Govil, J.N. (Eds), Recent Progress in Medicinal Plants, Houston, Sci. Tech. Publishing LLC, (2002), 7, 389412
10. Bayattekin, O., Bergamada Bulunan Otlarla Bunların Kullanılış Tarzları, Halk Bilgisi
Haberleri, 62, 4246 (1936).
11. Alparlan, H., Kiliste Kullanılan Halk İlaçları, Halk Bilgisi Haberleri, 106, 249250
(1940).
12. Turgal, H.C., Mersin’de Halk Hekimliği, Halk Bilgisi Haberleri, 4(41), 104108 (1934).
13. Ayral, M. N., İstanbulda Halk Tedavi Usulleri, Halk Bilgisi Haberleri, 61, 2022 (1936).
14. Baytop, T., Türkiyede Bitkilerle TedaviGeçmişte ve Bugün, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul,1999.
15. Taşır, Ü., Şakir, M., Sinop ve Çevresinde Sıhhat Hakkında İnanmalar, Halk Bilgisi Haberleri, 4(42),1414 (1934).
16. Hınçer, I., Bazı halk ilaçları, Türk Folklor Araştırmaları, 104, 16601661 (1958).
17. Üçer, M., Sivasta Attar Dükkanları Şifalı Bitkiler ve Ev İlaçları, Sivas Folkloru, 19(5), 37 (1971).
18. Tuzlacı, E., Erol, M.K., Turkish Folk Medicinal Plants Part II: Eğirdir (Isparta), Fitoterapia, 70, 593610 (1999).
19. Samuelsen, A. B., The Traditional Uses, Chemical Constituents and Biological Activities of Plantago Major L., Journal of Ethnopharmacology, 71, 121 (2000).
20. Honda, G., Yeşilada, E., Tabata, M., Sezik, E., Fujita, T., Takeda, Y., Takaishi, Y., Tanaka, T., Traditional Medicine in Turkey VI. Folk Medicine in West Anatolia: Afyon, Kütahya, Denizli, Muğla, Aydın Provinces, Journal of Ethnopharmacology, 53, 7587 (1996).
21. Sezik, E., Zor, M., Yeşilada, E., Traditional Medicine in Turkey II. Folk Medicine in Kastamonu, International Journal of Pharmacognosy, 30 (3), 233239 (1992).
22. Sezik, E., Tabata, M., Yeşilada, E., Honda, G., Goto, K., Ikeshiro, Y., Traditional Medicine in Turkey I. Folk Medicine in Northeast Anatolia, Journal of Ethnopharmacology, 35, 191196 (1991).
23. Yeşilada, E., Honda, G., Sezik, E., Tabata, M., Goto, K., Ikeshiro, Y., Traditional Medicine in Turkey IV. Folk Medicine in the Mediterranean Subdivision, Journal of Ethnopharmacology, 39, 3138 (1993).
24. Fujita, T., Sezik, E., Tabata, M., Yeşilada, E., Honda, G., Takeda, Y., Tanaka, T., Takaishi, Y., Traditional Medicine in Turkey VII. Folk Medicine in Middle and West Black Sea Regions, Economic Botany, 49 (4), 406422 (1995).
25. Yazıcıoğlu, A., Tuzlacı, E., Folk Medicinal Plants of Trabzon (Turkey), Fitoterapia, 67 (4), 307318 (1996).
26. Tabata, M., Sezik, E., Honda, G., Yeşilada, E., Fukuı, H., Goto, K., Ikeshiro, Y., Traditional Medicine in Turkey III. Folk Medicine in East Anatolia, Van and Bitlis Provinces, 32 (1), 312 (1994).
27. Sezik, E., Yeşilada, E., Tabata, M., Honda, G., Takaishi, Y., Fujita, T., Tanaka, T., Takeda, Y., Traditional Medicine in Turkey VIII. Folk Medicine in East Anatolia; Erzurum, Erzincan, Ağrı, Kars, Iğdır Provinces, Economic Botany, 51 (3), 195211 (1997).
28. Sezik, E., Yeşilada, E., Honda, G., Takaishi, Y., Takeda, Y., Tanaka, T., Traditional Medicine in Turkey X. Folk Medicine in Central Anatolia, Journal of Ethnopharmacology, 75, 95115 (2001).
29. Yeşilada, E., Honda, G., Sezik, E., Tabata, M., Fujita, T., Tanaka, T., Takeda, Y., Takaishi, Y., Traditional Medicine in Turkey. V. Folk Medicine in the İnner Taurus Mountains, Journal of Ethnopharmacology, 46, 133152 (1995).
30. Yeşilada, E., Sezik, E., Honda, G., Takaishi, Y., Takeda, Y., Tanaka, T., Traditional Medicine in Turkey IX: Folk Medicine in NorthWest Anatolia, Journal of Ethnopharmacology, 64, 195210 (1999).
31. Tuzlacı, E.,Tolon, E., Turkish Folk Medicinal Plants, Part III: Şile (İstanbul), Fitoterapia, 71, 673685, (2000).
32. Tuzlacı, E., Aymaz, P.E., Turkish Folk Medicinal Plants. Part IV: Gönen (Balıkesir), Fitoterapia, 72, 323343, (2001).
33. Koçak, S., Özhatay, N., Karaman İlinden Etnobotaniğe Katkılar, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (İstanbul, 2022 Eylül 2000) “Bildiri Kitabı”, (Eds. E.Gürkan, E.Tuzlacı), İ.Ü. Ecz. Fak. Yay. No:17, 275280, İstanbul (2001).
34. Özgen, U., Coşkun, M., Ilıca (Erzurum) İlçesine Bağlı Köylerde Halk İlacı Olarak Kullanılan Bitkiler, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (İstanbul, 2022 Eylül 2000) “Bildiri Kitabı”, (Eds. E.Gürkan, E.Tuzlacı), İ.Ü. Ecz. Fak. Yay. No:17, 135143, İstanbul (2001).
35. Sürmeli, B., Sakçalı, S., Öztürk, M., Serin, M., Kilis Çevresinde Halk Hekimliğinde Kullanılan Bitkiler, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (İstanbul, 2022 Eylül 2000) “Bildiri Kitabı”, (Eds. E.Gürkan, E.Tuzlacı), İ.Ü. Ecz. Fak. Yay. No:17, 211220, İstanbul (2001).
36. Sadıkoğlu, N., Alpınar, K., Etnobotanik Açıdan Bartın, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (İstanbul, 2022 Eylül 2000) “Bildiri Kitabı”, (Eds. E.Gürkan, E.Tuzlacı), İ.Ü. Ecz. Fak. Yay. No:17, 87100, İstanbul (2001).
37. Tuzlacı, E., Türkiye’de Bitkilerin Yöresel Kullanılışları (1), Marmara Üniversitesi Eczacılık Dergisi, 1(12), 101106 (1985).
38. Çubukçu, B., Atay, M., Sarıyar, G., Özhatay, N., Aydın İli Halk İlaçları, Geleneksel ve
Folklorik Droglar Dergisi, 1(1), 158 (1994).
39. Koçak, S., Karaman Yöresinde Etnobotanik Bir Araştırma, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul (1999).
40. Saçlı, S., “Kazdağı ve Çevresinde Tıbbi Amaçla Kullanılan Bazı Bitkiler Üzerinde Morfolojik Araştırmalar”, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul (1996).
41. Yeni, E., Ermenek (Karaman) ve Yöresinde Yetişen Tıbbi Bitkiler Üzerine Bir Araştırma, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya (2001).
42. Keklik, T., Konya İli Halk İlaçları, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul (1990).
43. Topaloğlu, M., Antakya Bölgesinde Gıda ve İlaç Olarak Kullanılan Bitkiler Üzerinde araştırmalar, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul (1987).
44. Akalın, E., Tekirdağ İlinde İlaç ve Gıda Olarak Kullanılan Yabani Bitkiler, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, Yüsek Lisans Tezi, İstanbul (1993).
45. Avcı, K., “Çankırı İlinde Kullanılan Halk İlaçları”, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara (2002).
46. Mumcu, Ö., “Merzifon (Amasya) İlçesi Halk İlaçları”, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara (2004).
47. Atta, A. H., Alkofahi, A., Antinociceptive and Antiinflammatory Effects of Some Jordanian Medicinal Plant Extracts, Journal of Ethnopharmacology, 60, 117124 (1998).
48. Raso, G. M., Pacilio, M., Di Carlo, G., Esposito, E., Pinto, L., Meli, R., Invivo and Invitro Antiinflammatory Effect of Echinacea Purpurea and Hypericum Perforatum, Journal of Pharmacy and Pharmacology, 54, 13791383 (2002).
49. Yeşilada, E., Üstün, O., Sezik, E., Takaishi, Y., Ono, Y., Honda, G., Inhibitory effects of Turkish folk remedies on inflammatory cytokines: interleukin1α, interleukin1β and Tumor Necrosis Factor α, Journal of Ethnopharmacology, 58, 5973 (1997).
50. Erdemoğlu, N., Küpeli, E., Yeşilada, E., Antiinflammatory and Antinociceptive Activity Assessment of Plants Used as Remedy in Turkish Folk Medicine, Journal of Ethnopharmacology, 89, 123129 (2003).
51. Ahmadiani, A., Fereidoni, M., Semnanian, S., Kamalinejad, M., Saremi, S., Antinociceptive and Antiinflammatory Effects of Sambucus Ebulus Rhizome Extract In Rats, Journal of Ethnopharmacology, 61, 229235 (1998).
52. Rahman, A., Nasim, S., Baig, I., Jalil, S., Orhan, İ., Şener, B., Choudhary, M. I., Antiinflammatory Isoflavonoids from the Rhizomes of Iris Germanica, Journal of Ethnopharmacology, 86, 177180 (2003).
53. Han, S. W., Tae, J., Kim, J., Kim, D., Seo, G., Yun, K., Choi, S., Kim, T., Nah, Y., Lee, Y., The Aqueous Extract of Solanum Melongena Inhibits PAR2 Agonistinduced Inflammation, Clinica Chimica Acta, 328, 3944 (2003).
54. Abdollahi, M., Karimpour, H., MonsefEsfehani, H. R., Antinociceptive Effects of Teucrium Polium L. Total Extract and essential Oil in Mouse Writhing Test, Pharmacological Research, 48, 3135 (2003).
55. Lavastre, V., Cavalli, H., Ratthe, C., Girard, D., Antiinflammatory Effect of Viscum Album AgglutininI (VAAI): Induction of Apoptosis in Activated Neutrophils and Inhibition of Lipopolysaccharideinduced Neutrophilic Inflammation in Vivo, Clin. Exp. Immunol., 137, 272278 (2004).
56. Sayyah, M., Saroukhani, G., Peirovi, A., Kamalinejad, M., Analgesic and Antiinflammatory Activity of the Leaf Essential oil of Laurus Nobilis Linn., Phytotherapy Research, 17, 733736 (2003).
57. Biswas, A. R., Ramaswamy, S., Bapna, J.S., Analgesic effect of Momordica Charantia Seed extract in mice and rats, Journal of Ethnopharmacology, 31, 115118 (1991).
58. Manabe, M., Takenaka, R., Nakasa, T., Okinaka, O., Induction of Antiinflammatory responses by dietary Momordica Charantia L. (Bitter Gourd), Biosciences Biotechnology And Biochemistry, 67 (12), 25122517 (2003).
59. Gülçin, İ., Büyükokuroğlu, M. E., Oktay, M., Küfrevioğlu, O. I., Antioxidant and AnAlgesic Activities of Turpentine of Pinus Nigra Arn. Subsp. Pallasiana (Lamb.) Holmboe, Journal of Ethnopharmacology, 86, 5158 (2003).
60. Gülçin, İ., Küfrevioğlu, O. I., Oktay, M., Büyükokuroğlu, M. E., Antioxidant, Antimicrobial, Antiulcer and Analgesic Activities of Nettle (Urtica dioica L.), Journal of Ethnopharmacology, 90, 205215 (2004).
61. Batu, Ö.S., Akcoş, Y., Erol, K., Ezer, N., Biological activities of some rubus species wond healing and gastroprotective activities, XII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (Ankara, 2022 Mayıs 1998) “Bildiri Kitabı”, (Eds. İ. Çalış, T. Ersöz, A.A. Başaran), Rekmay Reklam ve Tanıtım Ltd. Şti.,6971, Ankara (2000).
Tıbbi ve Aromatik Bitkiler 
markasıdır.