Profesör Ömer Turhan Baytop, Dr. pharm., Dr.h.c. (1920-2002), İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nde Farmakognozi ve Eczacılık Tarihi profesörüdür. Öğretim faaliyetleri dışında, fakülte dekanlığı ve anabilim dalı başkanlığı gibi idari görevlerde bulunmuş, bu görevler dışında araştırma ve yayınlarını ihmal etmemiş, seçkin, tanınmış bir öğretim üyesidir. Onu değişik yönleriyle tanıtan, sağlığında veya ölümünden sonra yayımlanmış, kısa veya uzun birçok makale vardır.
Bunların sayısı 60’a yakındır. En kapsamlıları, kızının derlediği “Turhan Baytop (1920-2002): Araştırarak, Toplayarak, Yazarak Geçen Bir Ömür” adını verdiği ve editörü olduğu Osmanlı Bilimi Araştırmaları dergisinde yayımladığı makale (Günergun 2002), gene kızının İ.Ü. Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Anabilim Dalı tarafından onun ölümünün birinci yıldönümü nedeniyle yayımlanan Anma Kitabı’nda yer alan “Turhan Baytop’u Anarken” adlı makalesi (Günergun 2004) ile Eskişehir’de toplanan IX. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı’nda sunduğu “Turhan Baytop, Araştırmaya, Üretmeye ve Eğitime Adanmış Bir Ömür” adlı konuşmasıdır (Günergun 2010).
Bu ayrıntılı makalelerden öğrendiğimiz bir nokta, T. Baytop’un henüz bir eczacı öğrencisi iken akademik kariyere girmeye karar vermiş ve iki araştırma konusuna o zamanlarda bağlanmış olduğudur. Mezun olduktan sonra Farmakognozi Kürsüsü’ne asistan olarak girecek, bir yandan yurdunun bitkileri üzerinde çalışacak, diğer yandan Türkiye’de Eczacılık Tarihi’ni ortaya çıkaracaktır. Bu iki tutku, ömrünün sonuna kadar T.Baytop’u terk etmeyecektir.
Türkiye bitkileri ile ilgili araştırmalarını başlıca iki yönden yürütecektir. Farmakognostik yönden Türkiye’nin tıbbi ve zehirli bitkilerini saptayacak, onları etken maddeleri ve kullanılışları bakımından değerlendirecek; floristik yönden de, Türkiye’nin bitkilerini öğrenecek, Türkiye florasının tanınmasına yardımcı olmaya çalışacaktır. Bu tip çalışmaları gerçekleştirmek için atacağı ilk adım, bir bitki toplayıcısı olmak, Anadolu’yu gezmek, bitki örnekleri toplamak, bir Herbaryum oluşturmak gerekmektedir. Keza, Eczacılık Tarihi’ni ortaya
çıkarmak için de, bu meslekle ilgili, geçmiş zamana ait her türlü eşya, belge, malzeme toplamak ve bir Eczacılık Müzesi kurmak icap edecektir. T.Baytop, bu çalışmalarını sonuçlandırmış, sonuçları orijinal makale ve kitaplar halinde yayımlamış, Herbaryum’u ve Eczacılık Müzesi’ni kurmuştur.
Amacımız, elimizdeki makalede T.Baytop’un bitki toplayıcısı yönünü tanıtmak, Anadolu gezilerinden ve bitki koleksiyonundan bahsetmek olacaktır.
Turhan Baytop, 20 Haziran 1920’de Üsküdar’da (İstanbul) doğdu. Babası topçu albay idi. Liseyi Erzurum’da okudu. 1941’de İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Eczacı Mektebi’ne girdi ve buradan 1945’de mezun oldu. Askerlik görevini yaptıktan sonra, Ağustos 1948’de Eczacı Mektebi Farmakognozi Kürsüsü’ne asistan girdi. 1949’da Dr.pharm. ünvanını aldı. 1951-1952 yılları arasında, bir yıl Paris Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Kürsüsü’nde bilgisini arttırdı. 1952’de doçent oldu. 1953’te evlendi. 1963’te profesör oldu.
Aynı yıl, Eczacı Okulu fakülte olunca, Fakülte Dekanı seçildi. 1969’da Farmakognozi Enstitüsü direktörlüğüne atandı. 1984 OPTIMA (Organization for the Phytotaxonomic Investigation of the Mediterranean Area) gümüş madalyası, 1988 TÜBİTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu) bilim ödülü, 1992 ECO (Economic Cooperation Organisation) ödülü, 2002 TET (Türk Eczacılık Tarihi) altın rozeti gibi seçkin ödüllere sahip, kurucu bir öğretim üyesiydi. Başarılı öğrencilerin ödüllendirilmesine önem verirdi. Mustafa Nevzat Eczacılık Ödülü ve Eczacı Hamdi Bey Ödülü, onun önerileriyle gerçekleşti.
Kürsü içinde bir Drog Koleksiyonu (1949), bir Herbaryum (1949), Fakülte içinde bir Eczacılık Tarihi Müzesi (1960) kurdu. Eczacı Okulu’nun Tıp Fakültesi’nden ayrılıp bir Eczacılık Fakültesi haline getirilmesi için uğraştı (1963). “Bitkisel İlaç Hammaddeleri” toplantılarını (1976), “Türk Eczacılık Tarihi” toplantılarını (1990) başlattı. Öğrencileri için ders kitapları yazdı. Orijinal araştırmalarını makale ve kitap halinde yayımladı. 1987’de yaş haddinden dolayı emekliye ayrıldı. Bilimsel araştırmalarına devam etti. Kısa bir rahatsızlıktan sonra, İstanbul’da 25 Haziran 2002’de vefat etti. Naaşı Zincirlikuyu Mezarlığı’ndadır.
*Prof.Dr. Turhan Baytop’un Anadolu gezileri sırasında tuttuğu notlardan. 1973 yılına ait defterden örnek sayfalar.
Turhan Baytop, Anadolu’da çok gezdi. Gezileri çok amaçlı idi. Amaçlarından biri, Türkiye’nin her yönünden yerli bitki örnekleri toplamak, onları çalıştığı kürsünün herbaryumuna yerleştirmekti. T. Baytop’un bütün bitki koleksiyonu bugün 1964’ten beri İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu adını taşıyan ve bakımı ve gelişimi fakültenin Farmasötik Botanik Anabilim Dalı tarafından yürütülen Herbaryum’da (ISTE) saklıdır. ISTE’nin örnek defterlerinde hepsinin kaydı vardır. Bu bakımdan, ISTE’deki kayıtlar,
T.Baytop’un botanik gezileri ve bitki koleksiyonu hakkında emin bir kaynaktır. İkinci bir kaynak da, Flora of Turkey and the East Aegean Islands adlı (1965-2000) eserde adı geçen T.Baytop tarafından toplanmış bitki örneklerinin kayıtlarıdır.
ISTE kayıtlarına göre, T.Baytop ilk Anadolu gezisini 14 Temmuz – 11 Ağustos 1949 arasında yapmış, bu gezide Eskişehir, Aydın, Muğla, Köyceğiz, İzmir, Bursa yörelerinden örnek toplamıştır. Son Anadolu gezisi 5-6 Haziran 2000 tarihini taşır. Bu gezide Elazığ’a gitmiş, Harput çevresi bitkileri ve yörede yetişen Rosa türlerini incelemiştir. İstanbul ve yakınlarına yaptığı geziler günübirliktir. Marmara ve Trakya bölgeleri gezileri 2-3 gün gibi kısa sürelidir. Anadolu gezileri ise tabiatıyla 2-3 hafta sürmüştür.
T. Baytop, Şubat ortaları – Kasım ortaları arasında Anadolu’dan örnek toplamış, Türkiye’nin hemen her yerine gitmiş, Türkiye’nin her tarafı onun için bir araştırma laboratuarı olmuştur. 1949-2000 arasında, günübirlik yaptığı ve daha uzun süreli Anadolu gezilerinin sayısı 160 kadardır. Trakya gezilerinin sayısı ise 10’u geçmemektedir. Turhan Baytop’un İstanbul dışında yaptığı araştırma gezilerini, tarih ve gezi yolları ile birlikte açıklayan bir liste, onun Anadolu Dağlarında 50 Yıl adlı kitabında mevcuttur (Baytop 2001, s.180-187). Aslında bu kitap, onun gezilerinin özet bir hikâyesidir.
ISTE’deki Turhan Baytop’un Türkiye bitkileri koleksiyonunda, kendi tarafından toplanmış 10750 örnek ve 32 tipörnek vardır. Bunların 2200 kadarı jeofit örnekleridir ve başta Liliaceae, Iridaceae, Amaryllidaceae, Orchidaceae, Araceae örnekleri olmak üzere, Anemone, Erianthus, Corydalis, Cyclamen türleri gibi monokot olmayan jeofit bitki örneklerinin de önemli bir sayıda oldukları göze çarpar.
T.Baytop’un bitki koleksiyonunun iki belirgin özelliği vardır. Bunlardan biri, her örnek numarası altında, tek değil, fakat aynı bitkiden çok sayıda örnek bulunuşudur. Bu şekilde başka herbaryumlara örnek gönderebilmek, onlarla mübadele edebilmek olanağı sağlanmıştır. İkincisi, otsu örneklerin, tayin işleminde kolaylık sağlanacak şekilde, yani çiçekli, meyvalı, mümkünse köklü toplanmış oluşu, çiçek ve meyvalarını farklı mevsimlerde veren soğanlı bitkilerden ise, her iki mevsimde aynı yerden toplanmış örneklerin bulunuşudur.
Turhan Baytop’un bitki koleksiyonu ve onun değeri hakkında bilgi verebilecek ikinci bir kaynak, Flora of Turkey and the East Aegean Islands adlı (1965-2000) eserdir. Bu eser tarandığında, onun içinde Turhan Baytop tarafından toplanmış 950 bitki örneğinin kayıtlı olduğu görülür. Bunlardan 32’si tipörnektir. Biri 1956’da, diğerleri 1968-1981 yılları arasında toplanmıştır. 22’sinde T.Baytop tek toplayıcıdır. Diğerlerinde ikinci, bazen üçüncü bir toplayıcı vardır.
Örnekler 18 farklı ilden toplanmıştır. Biri İstanbul’un Anadolu yakasından, bir başkası Trakya’dan, Çanakkale’nin Avrupa yakasındandır. Diğerleri, Bolu ve Kütahya gibi Batı Anadolu; Eskişehir, Çankırı, Sıvas gibi Orta Anadolu; Gaziantep, Diyarbakır, Siirt, Mardin, Hakkari, Van, Kars gibi Doğu Anadolu; Adana, Mersin, Antalya, Muğla gibi Güney Anadolu illerindendir.
Tipörneklerin 23’ü jeofit monokot cinslere aittir. Bunların arasında 12 Crocus, 3 Colchicum, 3 Allium ve 2 İris örneği vardır. Jeofit örneklerin ve başlıca Crocus örneklerinin çokluğu, T.Baytop’un jeofitlere ve başlıca Crocus türlerine olan tutkusunun derecesini gayet iyi belirtmektedir. Bu tutkusunu verimli bir şekilde sonuçlandırmış olduğuna bir kanıt, B.Mathew ile birlikte yazmış olduğu The Bulbous Plants of Turkey adlı (1984) kitabıdır.
Turhan Baytop’un topladığı tipörneklerin listesi, örneklerin toplandığı il ve toplama tarihi ile birlikte, sistematik sıra içinde dizili olarak aşağıda verilmiştir.
Bu listede görüldüğü gibi, T.Baytop’un toplamış olduğu tip örneklerden 7’sinin adı, onun adını taşımaktadır. Bu tür adlarında niteleyici olarak baytopianus, -um (Baytop ile ilgili), baytopii (Baytop’un) veya baytopiorum (Baytoplar’ın) kelimelerine rastlıyoruz.
2000 yılında T.Baytop’un Doğu Anadolu bahçelerinden getirdiği eski bir bahçe gülüne Kit Tan ve J.Zielinski tarafından Rosa ‘Professor Turhan Baytop’ adı verilmiştir. Tanıtımı 2010 yılı içinde yayımlanmıştır.
Gene Flora of Turkey’den öğrendiğimize göre, bilim için yeni olmamakla beraber, yalnızca T.Baytop’un topladığı örnekler sayesinde Türkiye’de yetiştiği kanıtlanmış 5 takson mevcuttur:
T.Baytop, yeni olduğuna karar verdiği örneklerini teşhis etmek için, Kew, Edinburgh ve Cenevre’deki uzmanlarla temas etmiş, yeni türlerin birçoğunu bu uzmanlarla birlikte yayımlamıştır. Soğanlı bitkiler konusunda, en yakın mesai arkadaşı, Kew Herbaryumu uzmanlarından Brian Mathew olmuştur. Bulbous Plants of Turkey (1984) adlı kitabını onunla birlikte yazmıştır.
T.Baytop’un orijinal koleksiyonu ISTE’de saklıdır. E, EGE, G, K, ISTF, Hb.Hub.-Mor. gibi başka herbaryumlarda da dubletleri vardır.
T.Baytop’un Anadolu gezilerinin amacı, yalnızca bitki örnekleri toplamak değildi. Daha başka amaçları da vardı. Bunlardan biri, Anadolu halkı ile temas ederek, onların gıda olarak veya başka bir amaçla kullandıkları yerli bitkileri, aktarlarda ve pazarlarda satılanları, tıbbi bitkileri, zehirli olanları görmek, her birinin kullanılışını öğrenmek, örnekler almak ve örnekleri Farmakognozi’deki koleksiyona yerleştirmek idi. Bu amacını gerçekleştirdi ve çalışmalarının sonuçlarını Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi adlı kitabında (1984 ve 1999) yayımladı.
Bir başka amacı, Türkiye bitkilerinin yerel adlarını kaydetmekti. Gezilerinde bu konuyu ihmal etmedi ve sonuç olarak Türkçe Bitki Adları Sözlüğü adını taşıyan kitabı (3.baskı, 2007) ortaya çıktı.
Bir diğer amacı, Türkiye bitkilerinden ve başlıca jeofitlerden renkli bir dia koleksiyonu hazırlamaktı. Yanından eksik etmediği Leica makinasiyle çiçekli bitkilerden, meyvalılardan ve diğerlerinden, her birinden çok sayıda poz çekerek zengin bir slayd koleksiyonu oluşturdu. B.Mathew ile birlikte yazdığı The Bulbous Plants of Turkey adlı (1984) kitabı ile diğer kitaplarındaki renkli bitki resimleri, onun tarafından çekilmiş resimlerdir.
Gezilerinin T.Baytop’a kazandırdığı bir başka yapıt ta, İstanbul’da Maltepe’deki bahçesinde oluşturduğu canlı bitki koleksiyonudur. T.Baytop, gezilerinde topladığı jeofitlerin soğan, yumru veya rizomlarını, bahçesinde tarhlara, tavalara, saksılara ekip yetiştirmiş, etiketlemiş, süren bitkilerin çiçeklerini, meyvalarını, yapraklarını bahçede incelemek ve gerekli resimleri çekmek imkânını elde etmiştir. Yetiştirdiği bitkilerden aldığı örnekleri ISTE’ye yerleştirmiştir. ISTE’deki tayinli örnek fişlerinden faydalanarak, T.Baytop’un bahçesinde yetiştirdiği Anadolu bitkilerinin bir dökümünü yapmak kabildir. Bu döküm yapılmış ve teksir halinde dağıtılmıştır: Baytop, A., Özel bir Botanik Bahçesi: Baytoplar’ın Bahçesi, 2003. Bu bahçe en verimli zamanında 266’sı jeofit olmak üzere 500’den fazla bitki türü barındırmıştır.
Doğa merakı, T. Baytop’un Anadolu’nun yaban hayvanları ile de ilgilenmesini sağlamıştır. Gezilerinde avcılarla tanışmış, hayvan postları temin etmiştir. Hatta bu konuda Anadolu’nun iki Panthera türü hakkında yayın yapmıştır (Baytop 1973, 1974).
T.Baytop, gezilerini iyi tertiplerdi. Gittiği her şehirde eczane sahibi olmuş öğrencilerini bulur, köy kahvelerine girer, muhtarla ve kendine bilgi verebilecek her kişi ile konuşur, etrafla dost olur, bilgi alır, bilgi verirdi. Dost ve alçak gönüllü idi. Gezilerinden büyük zevk alırdı. Eminim ki, gezilerinin en çok memnun eden tarafı, çok sevdiği Anadolu’da tanıştığı birçok kişinin dostluğunu ve yardımcı köy çocuklarının sevgisini kazanmış olmasıdır.
Prof.Turhan Baytop (1920-2002), İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Eczacı Okulu mezunudur. Meslek konuları ile yakından ilgilenmiş olmakla beraber, eczacılık yapmamış, Üniversite’de kalmış, Farmakognozi dalında ilerlemiştir. Araştırmalarını Türkiye florası ve başlıca jeofitleri, tıbbi ve zehirli bitkiler, faydalı olanlar, bitkilerin yerli adları ve kullanılışları konularında yapmış, bu nedenle Anadolu’da çok gezmiştir. Gezileri çok verimli olmuş, araştırma sonuçlarını kitaplar halinde yayımlamıştır (Baytop, 1984, 1997, 1999, 2001).
Bitki koleksiyonu, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu’nda (ISTE) saklıdır. Burada 10750 örneği vardır. Jeofit örneklerinin sayısı 2200 kadardır. Flora of Turkey’de 950 örneği kayıtlıdır. Biri İstanbul’dan, bir diğeri Trakya’dan ve geri kalanı Batı, Doğu, Orta ve Güney Anadolu’dan toplanmış 32 tipörneğin toplayıcısıdır. Bundan başka, Doğu Anadolu bahçelerinden topladığı bir eski bahçe gülüne onun adı verilmiştir (Tan et Zielinski 2010).
5 takson, bilim için yeni olmamakla beraber, yalnızca onun toplamaları sayesinde, Flora of Turkey’de yer almıştır. ISTE dışında, E, EGE, G, K, ISTF ve Hb.Hub.-Mor.’da da örnekleri vardır. Gezilerde topladığı bitkilerle, bahçesinde canlı bir bitki koleksiyonu oluşturmuştur. Bugün gerilemiş durumda olan bu bahçe, en verimli zamanında 266’sı jeofit olmak üzere 500’den fazla bitki türü barındırmıştır (Baytop 2003). Av hayvanları ile de ilgilenmiş ve Anadolu’nun iki Panthera türü hakkında iki makale yayımlamıştır (Baytop 1973, 1974).
Anahtar sözcükler: Türkiye florası, bitki toplamaları, toplayıcılar, Turhan Baytop, botanik tarihi.
1920’de İstanbulda doğan Asuman Baytop; İlk, orta ve lise öğrenimini İstanbul’da yapmış ve Haziran 1943’te İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Eczacılık Okulu’ndan mezun olmuştur. Aynı yılın Eylül ayında, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Farmakobotanik ve Genetik Kürsüsü’ne asistan olarak girmiş ve burada Genel Botanik, Farmakobotanik ve Farmakognozi ders ve laboratuvarlarında Ord. Prof. Dr. A. Heilbronn’un asistanlığını yapmıştır.
1947-1949 yılları arasında İsviçre’ye gitmiş, Zürich’te Eidgenössische Technische Hochschule’nin Eczacılık Enstitüsü’nde, Farmakognozi branşınd, Prof. Dr. H. Flück’ün yanında doktorasını yapmış ve Dr. sc. nat unvanını almıştır. Haziran 1949’da yurda dönmüş ve İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Eczacı Okulu Farmakognozi Kürsüsü’ne asistan olarak girmiştir. 1952’de Üniversite Doçenti olmuş, 1954’de aynı kürsüde doçent kadrosuna atanmış, 1963’te Üniversite profesörü olmuş ve 1964’te Eczacılık Fakültesi içinde kurulan Farmasötik Botanik Kürsüsü direktörlüğüne getirilmiştir.
*Bu makalemle, ölümünün 10uncu yılında, eşim Prof. Turhan Baytop’u sevgi ve saygı ile anıyorum,
**Prof. Dr., Asuman Baytop İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi.
18 Şubat 2015, İstanbul‘da Türk Botanik ve Eczacılık camiası duayenlerinde Prof. Dr. Asuman Baytop vefat etti. Okuduğunuz tüm satırlar, Prof. Dr. Asuman Baytop‘un kalemindendir. saygıyla ve sevgi ile anıyoruz.
•Baytop,A. 2003. Özel bir Botanik Bahçesi:Baytoplar’ın Bahçesi, 15 sayfa, 6 renkli resim, İstanbul.
•Baytop,T. 1973. Neue Beobachtungen über die Verbreitung des kleinasiatischen Leoparden (Panthera pardus tulliana) in der Türkei, Bonn. Zool. Beitr. 24:183-184.
•Baytop,T. 1974. La présence du vrai tigre, Panthera tigris (Linné, 1758) en Turquie, Säugetierkundliche Mitteilungen 22 (3):254-256.
•Baytop,T., Mathew, B. 1984. The Bulbous Plants of Turkey, 132 sayfa, Batsford Ltd., London.
•Baytop,T. 1999. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi, 2.baskı, 480 sayfa, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul. (ilk baskı 1984).
•Baytop,T. 2001. Anadolu Dağlarında 50 Yıl, 2.baskı; 222 sayfa, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul. (ilk baskı 2000).
•Baytop,T. 2007. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, 3.baskı, 512 sayfa, Türk Dil Kurumu Yayınları No. 578, Ankara. (ilk baskı 1994, 2.baskı 1997).
•Davis,P.H.(ed.). 1965-1985. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vols.1-9, Edinburgh.
•Davis,P.H. et al.(eds.). 1988. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol.10, First Supplement, Edinburgh.
•Güner,A. et al.(eds.).2000. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol.11, Second Supplement, Edinburgh.
•Günergun, F. 2002. “Turhan Baytop (1920-2002): Araştırarak, Toplayarak, Yazarak Geçen Bir Ömür,” Osmanlı Bilimi Araştırmaları (Studies in Ottoman Science), IV(1):1-24, İstanbul.
•Günergun, F. 2004. “Turhan Baytop’u Anarken,” İ.Ü. Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Anabilim Dalı’nın yayımladığı Turhan Baytop Anma Kitabı, s.129-133.
•Günergun, F. 2010. “Turhan Baytop, Araştırmaya, Üretmeye ve Eğitime Adanmış Bir Ömür,” IX. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı, 24-26 Mayıs 2010, Eskişehir.
•İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu Kayıtları.
•Tan,K., Zielinski, J. 2010. “Two unnamed Turkish roses,” Phytologia Balcanica, 16(2): 221-225.
Tıbbi ve Aromatik Bitkiler 
markasıdır.