Türkiye Helichrysum Taksonlarının Türkçe ve Diğer Dillerdeki İsimleri makalesi Halil Erhan Eroğlu’nun yazdığı ve Avrasya Terim Dergisi, 2018, 6 (1): 26 – 34 Eurasscience Journals yayımlanan makalesidir.
TÜRKİYE HELICHRYSUM TAKSONLARININ TÜRKÇE VE DİĞER DİLLERDEKİ İSİMLERİ
Anadolu, tarih boyunca birçok farklı medeniyet ve kültüre ev sahipliği yapmış olmasından dolayı, farklı kültürlerin izlerini taşımaktadır. Farklı kültürlere ait izler bitkilerin yöresel isimlerinde de görülmektedir. Örneğin Helichrysum Mill. cinsi genel olarak “ölmez çiçek” olarak bilinse de Anadolu’nun farklı yerlerinde bu bitkiye çok farklı isimler verilmektedir. Bu çalışmanın amacı, Türkiye Helichrysum türlerinin yöresel isimlerini, yabancı yaygın isimlerini ve kökenlerini araştırmaktır. Bu çalışmada, Türkiye’de doğal olarak yayılış gösteren 30 Helichrysum taksonuna ait toplam 63 yöresel isim sunulmuştur. H. arenarium, H. graveolens, H. orientale, H. plicatum, H. sanguineum ve H. stoechas gibi bazı türler daha fazla yöresel isme sahiplerdir. Bu türler halk tarafından yaygın olarak kullanılan ve Türkiye’de geniş bir yayılış alanına sahip türler olduklarından dolayı farklı yörelerde farklı yöresel isimler ile ifade edilmişlerdir.
Helichrysum türlerinin yöresel isimleri arasında anlamı oldukça belirgin terimler olmasına rağmen; halk dilinde yaygın olarak kullanılmayan bazı terimlerde bulunmaktadır. Bu terimlerin sözlük anlamları ve kullanıldığı yöreler incelendiği zaman; bitki renkleri, açmış veya açmamış çiçeklerinin görünüş şekilleri ve yayılış alanları gibi faktörlerin yöresel isimlendirmede etkili oldukları görülmektedir. Helichrysum türlerinde en fazla görülen yöresel isimler “ölmez çiçek”, “altın otu”, “sarı çiçek” ve “yayla çiçeği” terimleridir. “Püren” (H. arenarium), “kırmızı guddeme” (H. sanguineum), “beyaz kurna” (H. pamphylicum) ve “yoğurt çiçeği” (H. orientale) gibi tek bir türe özgü yöresel isimlerde bulunmaktadır. Bu çalışmada, Helichrysum türlerinin yabancı yaygın isimleri de verilmiştir. Türkçe tam terim karşılığı bulunmayan yabancı yaygın isimlerin anlamları araştırılarak, “köri”, “sarı lüle” ve “ihtişamlı/görkemli herdemtaze” gibi Anadolu’da kullanılmayan isimler ilk kez bu çalışma ile verilmiştir.
Dil, insanların düşündüklerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşma şeklidir (TDK, 2018a). Bu amaçla medeniyetlerin ve kültürlerin en temel unsurlarından olan dillerin oluşumunda ve gelişiminde isimlendirme önemli bir yer tutar. İsimlendirme, bir kimseyi veya bir şeyi anlatmaya, tanımlamaya, açıklamaya ve bildirmeye yarayan söz dizisidir. İsimlendirme sonucu ortaya çıkan bu söz dizileri ise isim olarak adlandırılır (TDK, 2018a).
Bitkilerin isimlendirilmesinde iki temel modelden söz etmek gerekir. Bunlardan birincisi bilimsel isimlendirme, ikincisi ise yöresel isimlendirme olarak ifade edilir. Bilimsel isimlendirmenin temeli Carolus von Linnaeus tarafından 1753 yılında yayınlanan “Species Plantarum” adlı esere dayanır (Yavuz, 2016:19).
Bu eserde ilk kez ifade edilen ve halen günümüzde de kullanılan “ikili isimlendirme” modeli canlıların bilimsel isimlerini oluşturur. Latince iki kelimeden oluşan bu modele göre önce cins, sonra türün adını belirleyen sıfat ya da isim olan tür epiteti yazılır. Tür epiteti genellikle türün belirli bir özelliğini ifade etmesine rağmen, tek başına bir türü nitelendiremez (Yavuz, 2016:19). Bu nedenle birden fazla türde aynı epitet olabilir. Örneğin, tür epitetleri vulgaris olan fasulye (Phaseolus vulgaris L.), yabani kayısı (Armeniaca vulgaris Lam.) ve pancar (Beta vulgaris L.) birbirlerinden oldukça farklı türlerdir. Yöresel isimlendirme temelini ise belirli bir bölgedeki insanların çevresindeki bitkileri tanıma ve farklı amaçlarla yararlanma isteği oluşturur. Böylece insanlar bitkilerden faydalanmak veya varsa zararlı etkilerinden uzak durmak amacıyla kolayca tanımlanmalarına önem vermişler ve özelliklerine göre de bitkileri isimlendirmişlerdir (Doğan ve Tuzlacı, 2015:24). Bitkilerin yöresel isimleri etnobotanik araştırmaları vasıtasıyla sağlanan bilgi ve birikimlerin önemli bir kısmını oluşturur (Şenkardeş ve Tuzlacı, 2016:30).
Araştırma konusunu oluşturan Helichrysum Mill. cinsinin bilimsel ismi Yunanca “helios” (güneş) ve “krysos” (altın) kelimelerinden köken almıştır. Helichrysum türleri özellikle safra düzenleyici özellikleri ve diüretik etkilerinden dolayı uzun zamandan beri geleneksel halk tıbbında genellikle çay olarak kullanılmaktadır (Sezik ve ark., 2001:7). Ayrıca böbrek hastalıklarında ve böbrek taşı düşürülmesinde, karın, mide ve böbrek ağrılarında, kalp atışlarının düzenlenmesinde, karaciğer rahatsızlıklarında, sarılık hastalığında, yanık ve yaraların iyileştirilmesinde, el ve ayak çatlaklarında, ishalde, astımda ve kulak rahatsızlıklarında da kullanılmaktadır (Tuzlacı, 1989:102; Baytop, 2007:220; Eroğlu, 2008:53). Halk tarafından yaygın olarak kullanılmasından dolayı, Anadolu’nun farklı yerlerinde bu bitkiye çok farklı isimler verilmektedir. Bunun yanında Helichrysum cinsi genel olarak “ölmez çiçek” olarak bilinir. Avrupa’da ise “everlasting”, “sun gold” (İngiltere), “eternelle”, “immortelle” (Fransa), “cmin” (Rusya), “strombloem”, “strumblume”, “immortelle” (Hollanda), “elicriso”, “solfini”, “fignamica” (İtalya), “evöighedablomst” (Danimarka), “koçanki” (Polonya), “smill”, “molec”, “neven” (Çek Cumhuriyeti) şeklinde isimlendirilmektedir (Aslan, 1994:7).
Anadolu insanı yıllardan beri bitkilerden yararlanmasına rağmen, botanik kaynaklarda geçen bitkilerin bilimsel isimlerini hemen hemen hiç bilmemektedir. Buna karşılık halk tarafından kullanılan bitki yöresel isimleri de çoğunlukla bilimsel eserlerde yer almamaktadır. Bu gibi durumlar bitkilerin hem tanımlanmasında hem de kullanılmasında bazı karmaşıklıklara neden olmaktadır. Örneğin aynı bitkiye farklı yörelerde farklı isimler verilebildiği gibi, bir isim birden fazla bitki için kullanılabilmektedir (Sevgi ve Kızılarslan, 2013:18). Bu duruma bir örnek olarak Helichrysum türlerine verilen yöresel isimler verilebilir. Helichrysum cinsi genel olarak “ölmez çiçek” olarak bilinse de Anadolu’nun farklı yerlerinde bu bitkiye çok farklı isimler verilmektedir. Bu çalışmanın amacı, Türkiye Helichrysum türlerinin yöresel isimlerini, yabancı yaygın isimlerini ve kökenlerini araştırmaktır.
Çalışma kapsamında ilk olarak “Türkiye Bitkileri Listesi” (Güner ve ark., 2012) adlı eser örnek alınarak Türkiye Helichrysum türleri bilimsel isimlerine göre alfabetik olarak listelenmiştir. Daha sonra tarama ve karşılaştırma yöntemi kullanılarak, ilgili kaynaklardaki Helichrysum türlerinin yöresel isimlerine yönelik terimler toplanmıştır. Helichrysum türlerinin yöresel isimlerinin
karşılaştırılmasında bu konuda başlıca iki temel eser olan “Türkiye Bitkileri Sözlüğü” (Tuzlacı, 2011:989- 993) ve “Türkçe Bitki Adları Sözlüğü” (Baytop, 2007:220) isimli kitaplar; birçok yöresel bilgi ve farklı illere ait çalışmalar içeren “Türkiye Helichrysum Mill.
(Asteraceae) Taksonlarının Genotoksik Etkilerinin Belirlenmesi” (Eroğlu, 2008:55-58) isimli doktora tezi ve diğer kaynaklardan yararlanılmıştır. Diğer kaynaklar sadece bir veya birkaç taksonun yöresel isimlerini rapor eden çalışmalardır (Tanker ve Sezik, 1978:19; Baytop, 1984; Meriçli ve ark., 1984:112; Ayanoğlu ve ark., 2002:406; Çubukçu, 2002:148; Demir, 2005:2; Ezer,
2006:226; Özçelik ve ark., 2006:360; Eroğlu ve ark., 2010a:254; Eroğlu ve ark., 2010b:376; Doğan, 2016:1; Kalaycı, 2017:1). Ayrıca “Türkiye Bitkileri Listesi” (Güner ve ark., 2012) isimli kitapta Türkiye Florasında yer alan tüm bitki taksonlarına bir Türkçe karşılık verilmiştir. Bu terimlerden dolayı ilgili eser çalışmamızda karşılaştırma materyali olarak kullanılmıştır.
Halk dilinde çok yaygın kullanılmayan isimlerin anlamlarının belirlenmesinde Türk Dil Kurumu Sözlükleri olan Güncel Türkçe Sözlük (TDK, 2018a) ve Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü (TDK, 2018b) kullanılmıştır. Türkiye Helichrysum türlerinin diğer toplumlarda
ve dillerdeki yöresel isimlerinin belirlenmesi, detaylı bir şekilde internet veritabanlarının taranması ile gerçekleştirilmiştir (Denver Botanic Gardens, 2018; IUCN, 2018; Tropicos®, 2018; USDA, 2018; Wikispecies, 2018)
Araştırmalar sonucu tespit edilen Helichrysum türlerinin yöresel isimleri, bitkilerin bilimsel isimlerine göre alfabetik olarak verilmiştir (Çizelge 1). Bu verilere göre 30 Helichrysum taksonuna ait toplam 63 yöresel isim belirlenmiştir. Çizelge 1’de görüldüğü gibi, H. arenarium, H. graveolens, H. orientale, H. plicatum, H. sanguineum ve H. stoechas gibi bazı türler, diğer türlere göre daha fazla yöresel isme sahiplerdir. Yöresel isimlendirmenin temelini ise belirli bir bölgedeki insanların çevresindeki
bitkileri tanıma ve farklı amaçlarla yararlanma isteği oluşturur. Türkiye’de özellikle bu altı tür idrar ve safra arttırıcı ve taş düşürücü olarak halk tarafından kullanılmaktadır (Baytop, 2007:220). Yaygın olarak kullanıldıkları içinde farklı yörelerde farklı yöresel isimler ile ifade edilmişlerdir. Farklı yörelerde kullanımları için ise geniş bir yayılışa sahip olmaları gerekir. H. sanguineum dışındaki diğer beş tür Türkiye’de geniş bir doğal yayılış alanına sahiptir (Güner ve ark.,2012).
Çizelge 1. Türkiye Helichrysum türlerinin bilimsel, yöresel isimleri ve Güner ve ark. 2012’nin verdiği isimler
Bilimsel İsim | Yöresel İsimler | Güner ve ark., 2012
verdiği isimler |
|||
Baytop,
2007 |
Tuzlacı, 2011 | Eroğlu, 2008 | Diğer
Kaynaklar* |
||
H. arenarium
(L.) Moench |
Ölmez çiçek
Güneş çiçeği |
Güneş çiçeği
Ölmez çiçek Püren Sarı çiçek Çınrağ çiçeği |
Ölmez çiçek
Güneş çiçeği Herdemtaze Güve otu Kovan otu Arı çiçeği Sarı kediayağı |
Altın otu
Ölmez çiçek Solmaz çiçek |
Ölmez çiçek
subsp. – aucheri Yayla çiçeği – erzincanicum Erzincan altın otu – rubicundum Yayla gülü |
H. armenium
DC. |
Altın otu | Saman çiçeği
Sarı çiçek |
Altın otu
subsp. – armenium Altın otu – araxinum Aras altın otu |
||
H. artvinense
P.H.Davis & Kupicha |
Ölmez çiçek
Solmaz çiçek |
Artvin ölmezi | |||
H.
chasmolycicum P.H.Davis |
Altın çiçek | Altın çiçek | Kaya ölmezi | ||
H. chionophilum Boiss. & Balansa | Altın otu
Ölmez çiçek |
Ölmez çiçek | Yayla hencecaliği | ||
H. compactum
Boiss. |
Altın otu
Herdemtaze |
Altın Otu
Herdemtaze |
Böbrek altın otu | ||
H. goulandriorum E. Georgiadou | Bozuntu | ||||
H. graveolens
(M.Bieb.) Sweet |
Güve otu | Arı çiçeği
Güve otu Yayla çiçeği |
Güve otu
Altın otu Yayla çiçeği Ölmez çiçek Saman çiçeği |
Yayla çiçeği | Hencecalik |
H. heywoodianum P.H.Davis | Kadim altın otu | ||||
H. italicum
(Roth) G.Don |
Balkaymak | ||||
H. kitianum
Yıldız |
Alaycık çiçeği | ||||
H. luteoalbum
(L.) Rchb. |
Saman çiçeği | ||||
H. noeanum
Boiss. |
Ölmez otu
Sarı çiçek Kağıt çiçeği Altun otu, Yayla çiçeği |
Gülazar | |||
H. orientale
(L.) Gaertn. |
Solmaz çiçek Solmaz sarı
çiçek |
Altın otu
Balkaymağı Bohça çiçeği Bozağan Saman çiçeği Sarı solmaz Yılan çiçeği Yoğurt çiçeği |
Solmaz çiçek
Solmaz sarı çiçek Sarı solmaz |
Sarı solmaz | |
H. pallasii
(Spreng.) Ledeb. |
Altunbaş otu
Sarı çiçek Yayla çiçeği |
Ölmez çiçek | Kocaman çiçeği |
Çizelge 1’in devamı
Bilimsel İsim | Yöresel İsimler | Güner ve ark.,
2012 verdiği isimler |
|||
Baytop,
2007 |
Tuzlacı, 2011 | Eroğlu, 2008 | Diğer
Kaynaklar* |
||
H. pamphylicum P.H.Davis & Kupicha | Beyaz kurna | Ölmez çiçek | Beyaz kurna | ||
H. peshmenianum S.Erik | Solmaz otu | ||||
H. plicatum
DC. |
Arı çiçeği
Bozoğlan Yayla çiçeği |
Altın çiçeği
Arı çiçeği Bozoğlan Herdem güzeli Herdemtaze Kaymak çiçeği Koyungözü Sarı çiçek Sarılık çiçeği Savran Yayla çiçeği Çıngra çiçeği |
Arı çiçeği
Bozoğlan Yayla çiçeği Altın otu Herdemtaze Ölmez çiçek Sarılık çiçeği |
Altın Otu
Herdemtaze Ölmez çiçek Sarılık çiçeği Mantuvar çiçeği |
Mantuvar
subsp. – plicatum Mantuvar subsp. – isauricum Savran subsp. – polyphyllum Kalisar çiçeği subsp. – pseudoplicatum Bozoğlan |
H. sanguineum
(L.) Kostel |
Kırmızı
guddeme çiçeği |
Kırmızı
guddeme Kırmızı kudama Kırmızı leblebi çiçeği |
Kırmızı guddeme çiçeği
Guddeme çiçeği |
Guddeme çiçeği | Kırmızı guddeme |
H. sivasicum
Kit Tan & Yıldız |
Sivas ölmezi | ||||
H. stoechas
(L.) Moench |
Altın çiçeği Guddeme
çiçeği |
Altın otu
Altınbaşak otu Ayna çiçeği Bozlağan Bozoğlan Gudama Kaymak çiçeği Keklik otu Kudama çiçeği Mantı çiçeği Mantuvar Sarı çay Sarı çiçek Sarı çiçekli ot Sarı solmaz Yılan çiçeği |
Altın çiçeği
Guddeme çiçeği Ölmez çiçek Yayla çiçeği Altın otu |
Ölmez çiçek | Kudama |
H. unicapitatum
Şenol, Seçmen & B.Öztürk |
Mantı çiçeği | ||||
H. yuksekovaense Yıld. | Reşko altın otu | ||||
H. yurterianum
Y.Gemici, Kit Tan, H.Yıldırım & M.Gemici |
Gümüş hencecalik |
*Tanker ve Sezik, 1978:19; Baytop, 1984; Meriçli ve ark., 1984:112; Ayanoğlu ve ark., 2002:406; Çubukçu, 2002:148; Demir, 2005:2; Ezer, 2006:226; Özçelik ve ark., 2006:360; Eroğlu ve ark., 2010a:254; Eroğlu ve ark., 2010b:376; Doğan, 2016:1; Kalaycı, 2017:1.
Helichrysum cinsi türlerinin yöresel isimleri arasında, ölmez çiçek, solmaz çiçek, sarı solmaz, güneş çiçeği, altın çiçeği, altın otu, yayla çiçeği, herdemtaze, kağıt çiçeği, kocaman çiçeği, güve otu, arı çiçeği, saman çiçeği, bozoğlan, sarılık çiçeği, kovan otu gibi anlamı oldukça belirgin terimler olmasına rağmen; halk dilinde çok yaygın kullanılmayan bazı terimler de türlerin isimlendirilmesinde kullanılmıştır. Bu terimlerin söz lükteki gerçek anlamları alfabetik sırada ve kullanıldığı yöreler ile birlikte aşağıda verilmiştir. Bu gerçek anlamlara göre; bazı terimlerin bitkilere isim olarak verilme nedeni kolayca anlaşılırken, bazılarının ise neden verildiği anlaşılamamaktadır.
Alaycık: Üzeri dal veya hasırla örtülen çoban evi, tarla, bostan, bağ kulübesi, çardak “Telin köyü, Gürün (Sivas), Merkez Hüyük köyü, Şarkışla (Sivas); Bayat (Afyonkarahisar); Kızık köyü, Artova (Tokat); Göksun (Kahramanmaraş); Varyanlı köyü (Kahramanmaraş); Çepni köyü, Gemerek (Sivas); Kadirli (Osmaniye); Misis (Adana)” (TDK, 2018b). “Niğde” (Tuzlacı, 2011:989).
Balkaymak: Balkaymağı “Muğla” (Tuzlacı, 2011:991). İki renkli “İğdir köyü, Çivril (Denizli); Sivrihisar (Eskişehir); İstanbul; Merzifon (Amasya); Çukurbağ köyü, Ermenek (Karaman); Çukurkuyu beldesi, Bor (Niğde); Kızılca beldesi, Bor (Niğde)” (TDK, 2018b).
Bozağan: Bozguncu, geçimsiz, mızıkçı (TDK, 2018b). “Mersin” (Tuzlacı, 2011:991). Bozlağan “Muğla” (Tuzlacı, 2011:992).
Bozuntu: Bağbozumu sırasında/sonrasında toplanılan üzüm “Malatya” (TDK, 2018b). Bozulmuş bir şeyin kalan bölümleri, döküntü. Kendinde bulunması gereken nitelikleri taşımayan kimse veya şey. Bazı hastalıklarda görülen çıban, leke, uçuk, kızarıklık vb. belirti (TDK, 2018a).
Çınrağ, Çıngra: Çıngırak “Kayseri” (Tuzlacı, 2011:990); “Kahramanmaraş” (Tuzlacı, 2011:992).
Guddeme: Gudde; beze, şişkinlik (TDK, 2018a). “Antakya (Hatay)” (Tuzlacı, 2011:992).
Gülazar: Gülazer; sarı, altın gül (TDK, 2018b). “Malatya” (Tuzlacı, 2011:992).
Hencecalık: Hence; leğen “Mersin ve çevresi” (TDK, 2018b).
Kalisar: Türk Dil Kurumu sözlükleri ve diğer sözlükler detaylı bir şekilde taranmasına rağmen bu terimin kelime anlamı tespit edilememiştir. “Giresun” ve çevresinde kullanılan bir yöresel isimdir (Tuzlacı, 2011:992).
Kudama: Leblebi “Kilis; Antakya (Hatay)” (TDK, 2018b). Leblebi çiçeği “Antakya (Hatay)” (Tuzlacı, 2011:989).
Kurna: Hamam ve banyolarda musluk altında bulunan, içinde su biriktirilen, yuvarlak, mermer, taş veya plastik tekne (TDK, 2018a). Musluk “Bayat (Afyonkarahisar); Emirdağ (Afyonkarahisar); Manisa; Çayağzı köyü, Şavşat (Artvin); Lüleburgaz (Kırklareli)” (TDK, 2018b). “Antalya (Tuzlacı, 2011:991)”
Mantuvar: Kulak ağrısını geçirmek için kullanılan, çiçekleri güzel kokulu ve sarı renkli bir kır bitkisi. Sarı renkli, tüylü bir kır çiçeği “Kadirli (Osmaniye); Adana” (TDK, 2018b). “Kahramanmaraş; Konya”; Mantıfar “Kahramanmaraş” (Tuzlacı, 2011:992).
Püren: Sarı, kırmızı çiçek açan, ufak yapraklı, arıların çok sevdiği bir çeşit ot. Süpürge otu “Kavak köyü, Yeşilova (Burdur)”. Güz mevsiminde, yaylalardaki ağaçların yaprakları üstünde oluşan, arıların çok sevdiği yapışkan bir sıvı “Mut (Mersin)” (TDK, 2018b). “Aksaray” (Tuzlacı, 2011:990).
Reşko: Hakkari, Cilo dağı Uludoruk zirvesine verilen isim. TDK sözlüklerinde bu terim geçmediği için başka sözlükten yararlanılmıştır (Ekşi Sözlük, 2018).
Terimlerin anlamlarından anlaşılacağı üzere bitkilerin isimlendirmeleri yapılırken: H. arenarium, H. plicatum ve H. noeanum gibi türlere renklerinden dolayı “püren”, “mantuvar”, “gülazar”; H. stoechas, H. pamphylicum, H. sanguineum gibi türlere açmış veya açmamış çiçeklerinin görünüş şekillerinden dolayı “guddeme”, “hencecalık”, “kudama”, “kurna”, “bozuntu”; H. yuksekovaense türüne ise yayılış gösterdiği yerden dolayı “reşko” isimleri verilmiştir.
Bazen bir yöresel isim farklı cinslere ait türlere veya bir cinsin birden fazla taksonuna verilebilmektedir (Sevgi ve Kızılarslan, 2013:18) ve durum Helichrysum cinsinde de görülmektedir. Örneğin “ölmez çiçek” ve “altın otu” terimleri sekiz türe, “sarı çiçek” ve “yayla çiçeği” terimleri altı türe yöresel isim olarak verilmiştir. Bazen de bir yöresel isim tek bir türe özgüdür. Örneğin “püren” terimi sadece H. arenarium için, “kırmızı guddeme” terimi sadece H. sanguineum için, “beyaz kurna” terimi sadece H. pamphylicum için ve “yoğurt çiçeği” terimi sadece H. orientale için yöresel isim olarak verilmiştir (Çizelge 1).
Bazı Helichrysum türlerinin tür altı kate gorilerinin de yöresel isimleri bilinmektedir (Tuzlacı, 2011:989-993). Bu türlere H. arenarium, H. plicatum ve H. stoechas örnek olarak verilebilir (Çizelge 2).
Helichrysum cinsi türlerinin diğer toplumlardaki ve dillerdeki yöresel isimleri genellikle Türkiye yöresel isimleri ile benzerlik göstermektedir (Çizelge 3). Bu benzerliğe paralel olarak “ölmez çiçek”, “solmaz çiçek”, “sarı çiçek”, “herdemtaze” ve “saman çiçeği” terimleri yabancı isimlerde yaygın olarak kullanılmıştır. Ana dolu’da H. armenium, H. graveolens ve H.orientale türleri için kullanılan “saman çiçeği” yöresel isminin karşılığı olan ingilizce “strawflower” terimi diğer toplumlarda H. bracteatum (Vent.) Haw. türü için kullanılmaktadır. Benzer şekilde, H. noeanum türü için kullanılan “kağıt çiçeği” isminin karşılığı olan ingilizce “paper daisy” terimi de diğer toplumlarda H. bracteatum (Vent.) Haw. türü için kullanılmaktadır. Bu tür Türkiye florasında bulunmamaktadır. H. italicum türü için İngilizce, Almanca ve İsveççe dillerinde kullanılan “curry” kelimesinin Türkçe tam terim karşılığı bulunmamaktadır. H. italicum türüne, yaprakları güçlü koku yaydığı için köri bitkisi ismi verilmiştir.
H. stoechas türü için İngilizce ve İtalyanca dillerinde kullanılan “goldilocks” ve “fignamica” keli melerinin Türkçe tam terim karşılıkları bulun mamaktadır. “Goldilocks” kelimesi tam olarak karşılık gelmese de “altın otu” yöresel ismini akla getirmektedir. Türkçe kaynaklardaki en çok rastlanan karşılığı ise “Goldilocks ve Üç Ayı” masalının kahramanı olan sarışın kızdır. Sarışın masal kahramanının “Goldilocks” ismi masalda “sarı lüleli” olarak geç-mektedir ve birçok Helichrysum türünün yöresel ismi olan “sarı çiçek” ile arasında bir anlam yakınlığı bulunmaktadır. H. stoechas türü için kullanılan “Prakthedblomster” (İsveççe) kelimesinin karşılığı olan “ihtişamlı/görkemli her demtaze” terimi, Anadolu’da Helichrysum türlerine yöresel isim olarak verilmemiştir. Bunun yerine “herdemtaze” terimi H. arenarium, H. compactum ve H. plicatum türleri için kullanılmaktadır.
Bu çalışmada, Türkiye’de doğal olarak yayılış gösteren 30 Helichrysum türüne ait toplam 63 yöresel isim sunulmuştur. H. arenarium, H. graveolens, H. orientale, H. plicatum, H. sanguineum ve H. stoechas gibi bazı türler, diğer türlere göre daha fazla yöresel isme sahiplerdir. H. stoechas subsp. barrelieri en fazla yöresel isme sahip taksondur.
Çizelge 2. Bazı Helichrysum alttürlerinin bilimsel ve yöresel isimleri.
Bilimsel İsim | Yöresel İsim |
H. arenarium subsp. aucheri | Arı otu
Çınrağ çiçeği Mantuvar Ölmez çiçek Sarı çiçek Yayla çiçeği |
H. arenarium subsp.
rubicundum |
Yayla çiçeği
Yayla gülü |
H. plicatum subsp. plicatum | Altın çiçeği
Altın otu Amel otu Çoban çiçeği Gülazar Kalisar çiçeği Koyun çiçeği Koyuncuk çiçeği Mantuvar Oğul otu Ölmez çiçek Sarı çiçek Sarıbaş Solmaz çiçek Yayla çiçeği Yayla otu |
H. plicatum subsp.
polyphyllum |
Çıngırak çiçeği
Çıngra çiçeği Kaymak çiçeği Mantıfar |
H. stoechas subsp. barrelieri | Altın otu
Altınbaşak otu Ayna çiçeği Bozlağan Bozoğlan Gudama Kaymak çiçeği Keklik otu Kudama Leblebi çiçeği Mantı çiçeği Mantuvar Sarı çay Sarı çiçek Sarı solmaz Yılan çiçeği |
Helichrysum türleri için kullanılan isimler arasında anlamı oldukça belirgin terimler olmasına rağmen; halk dilinde çok yaygın kullanılmayan “alaycık”, “balkaymak”, “bozağan”, “bozuntu”, “çınrağ”, “çıngra”, “guddeme”, “gülazar”, “hencecalık”, “kalisar”, “kudama”, “kurna”, “mantuvar”, “püren” ve “reşko” gibi bazı terimlerde vardır. Bu terimlerin sözlük anlamları açıklanarak, kullanıldıkları yöreler verilmiştir. Bu terimlerin anlamları incelendiği zaman; bitkilerin isimlendirmeleri yapılırken: renklerinden dolayı
“püren”, “mantuvar”, “gülazar”; açmış veya açmamış çiçeklerinin görünüş şekillerinden dolayı “guddeme”, “hencecalık”, “kudama”, “kurna”, “bozuntu”; yayılış gösterdiği yerden dolayı “reşko” gibi isimler verilmiştir.
Çizelge 3. Bazı Türkiye Helichrysum türlerinin diğer dillerdeki isimleri.
Bilimsel İsim | Yaygın İsimler (Dil)* |
H. arenarium | Sandy everlasting (İngilizce)
Yellow (İngilizce) Yellow everlasting daisy (İngilizce) Dwarf everlasting (İngilizce) Sand-strohblume (Almanca) Hedblomster (İsveççe) Цмен пясчаны (Rusça) Цмин песча’ный (Rusça) |
H. armenium | Armenian everlasting (İngilizce) |
H. italicum | Immortelle (İngilizce)
Curryplant (İngilizce) Currystrauch (Almanca) Curryeternell (İsveççe) |
H. luteoalbum | Gelbweißes scheinruhrkraut (Almanca) Gnaphale blanc jaunâtre (Fransızca) Bleekgele droogbloem (Felemenkçe) Szarota żółtobiała (Lehçe) |
H. orientale | Busketernell (İsveççe) |
H. plicatum | Turkish Helichrysum (İngilizce) |
H. stoechas | Goldilocks (İngilizce)
Eternal flower (İngilizce) Prakthedblomster (İsveççe) Mittelmeer-strohblume (Almanca) Immortelle des sables (Fransızca) Fignamica (İtalyanca) |
*Denver Botanic Gardens, 2018; IUCN, 2018; Tropicos®, 2018; USDA, 2018; Wikispecies, 2018.
“Ölmez çiçek”, “altın otu”, “sarı çiçek” ve “yayla çiçeği” terimleri Helichrysum cinsinde en fazla görülen yöresel isimlerdir. “Püren” (H. arenarium), “kır mızı guddeme” (H. sanguineum), “beyaz kurna” (H. pamphylicum) ve “yoğurt çiçeği” (H. orientale) gibi tek bir türe özgü yöresel isimlerde bulunmaktadır.
Tür altı kategorisinde yer alan H. arenarium subsp. aucheri, H. arenarium subsp. rubicundum, H. plicatum subsp. plicatum, H. plicatum subsp. polyphyllum ve H. stoechas subsp. barrelieri taksonlarının yöresel isimleri verilmiştir (Çizelge 2).
Helichrysum türlerinin diğer dillerdeki yaygın isimleri araştırılarak, Türkçe karşılıkları tespit edilmiş ve Anadolu’daki yöresel isimlere olan benzerlikleri göste rilmiştir. Türkçe tam terim karşılığı bulunmayan yabancı yaygın isimlerin anlamları araştırılarak, “köri”, “sarı lüle” ve “ihtişamlı/görkemli herdemtaze” gibi Ana
dolu’da kullanılmayan isimler ilk kez bu çalışma ile belirlenmiştir.
Çalışma konusunu oluşturan Helichrysum Türkiye’de idrar ve safra arttırıcı ve taş düşürücü olarak geleneksel halk tıbbında kullanılmaktadır. Yaygın kullanımlarından dolayı farklı yörelerde farklı yöresel isimler ile ifade edilmektedirler. Özellikle tıbbi amaçlı kullanılan türlerin isimlerinin net olmasının ve karışıklığa meydan vermemesinin önemi bu çalışma ile bir kez daha vurgulanmaktadır.
Halil Erhan Eroğlu1 – herhan.eroglu@bozok.edu.tr
1) Bozok Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Yozgat.
Eurasscience Journals
Geliş Tarihi: 20 Ocak 2018,
Düzeltme Tarihi:14 Şubat 2018,
Kabul Tarihi: 25 Şubat 2018 26
Avrasya Terim Dergisi, 2018, 6 (1): 26 – 34
KAYNAKLAR
Aslan, M., 1994. Helichrysum licatum ssp. plicatum Üzerinde Farmakognozik Araştırmalar. Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Farmakognozi Anabilim Dalı, Yüksek Lisan tezi, 76 sayfa.
Ayanoğlu, F., A. Mert, C. Erdoğan and A. Kaya, 2002. Propagation of Some Native Grown Medicinal Plants by Stem Cuttings. Journal of Herbs, Spices and Medicinal Plants, 9: 405-411.
Baytop, T., 1984. Türkiye’de Bitkilerle Tedavi. İstanbul Üniversitesi Yayını, İstanbul.
Baytop, T., 2007. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Çubukçu, B., 2002. Helichrysum Species as Choloretic and Chologogue Crude Drugs. Acta Pharmaceutica Turcica, 44: 145-150.
Demir, A., 2005. Helichrysum plicatum DC. subsp. plicatum‘un Gıda Patojeni Escherichia coli O157:H7 Üzerine Etkisi. Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Gıda Mühendisliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 88 sayfa.
Denver Botanic Gardens. 2018. Denver Botanic Gardens https://www.botanicgardens.org/ (Ziyaret tarihi: 13 /01/ 2018).
Doğan, A ve E. Tuzlacı, 2015. Tunceli’nin Bazı Yöresel Bitki Adları. Avrasya Terim Dergisi, 3: 23-33.
Doğan, İ., 2016. Fruktoz ile Nonalkolik Karaciğer Yağlanması Oluşturulan Sıçanlarda Helichrysum plicatum subsp. plicatum Ekstraktının Bazı Biyokimyasal Parametreler Üzerine Etkisi. Adıyaman Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 69 sayfa.
Ekşi Sözlük, 2018. https://eksisozluk.com/ (Ziyaret tarihi: 13 /01/ 2018).
Eroğlu, H. E., 2008. Türkiye Helichrysum Mill. (Asteraceae) Taksonlarının Genotoksik Etkilerinin Belirlenmesi. Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 175 sayfa.
Eroğlu, H. E., E. Hamzaoğlu, A. Aksoy, Ü. Budak and S. Albayrak, 2010a. Cytogenetic Effects of Helichrysum arenarium in Human Lymphocytes Cultures. Turkish Journal of Biology, 34: 253-259.
Eroğlu, H. E., E. Hamzaoğlu, A. Aksoy and Ü. Budak, 2010b. The Genotoxic and Antimitotic Properties of Helichrysum plicatum Herbal Teas Widely Consumed in Turkey. Caryologia, 63: 376-381.
Ezer, N., 2006. Folk Medicines in Merzifon (Amasya, Turkey). Turkish Journal of Botany, 30: 223-230.
Güner, A., S. Aslan, T. Ekim, M. Vural ve M. T. Babaç, 2012. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, İstanbul.
IUCN. 2018. The IUCN Red List of Threatened Species. http://www.iucnredlist.org/ (Ziyaret tarihi: 13 /01/ 2018).
Kalaycı, G., 2017. Altın Otu Bitkisinden (Helichrysum arenarium) Tanen ve Kumarinin Kimyasal Kompozisyonu. Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Kimya Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi, 50 sayfa.
Meriçli, A. H., B. Çubukçu and T. Dortunç, 1984. Flavonoids and Anthocynanins of Helichrysum sanguineum. Fitoterapia, 55: 112-115.
Özçelik, H., İ. Dutkuner, C. Balabanlı, İ. Akgün, A. Gül, A. Karataş, S. Kılıç ve A. Deligöz, 2006. Süleyman Demirel Botanik Bahçesinin Tanıtımı. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 10: 352-373.
Sevgi, E ve Ç. Kızılarslan, 2013. Bir İsim Çok Bitki – Mayasıl Otu. Avrasya Terim Dergisi, 1: 17-29.
Sezik, E., E. Yeşilada, G. Honda, Y. Takaishi, Y. Takeda and T. Tanaka, 2001. Traditional medicine in Turkey X. Folk Medicine in Central Anatolia. Journal of Ethnopharmacology, 75: 95-115.
Şenkardeş, İ ve E. Tuzlacı, 2016. Nevşehir’in Güney İlçelerindeki Bitkilerin Yöresel Adları. Avrasya Terim Dergisi, 4: 29-39.
Tanker, N ve G. Sezik, 1978. Türkiye’de Yetişen Helichrysum Türleri Üzerinde Farmasötik Botanik Yönünden Araştırmalar. Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Mecmuası, 8: 19-39.
TDK. 2018a. Güncel Türkçe Sözlük. http://www.tdk.org.tr/index.php?option=com_gt s&view=gts (Ziyaret tarihi: 13 /01/ 2018).
TDK. 2018b. Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü. http://www.tdk.org.tr/index.php?option=com_tt as&view=ttas (Ziyaret tarihi: 13 /01/ 2018).
Tropicos®. 2018. Tropicos. http://www.tropicos.org /NameSearch.aspx (Ziyaret tarihi: 13 /01/ 2018).
Tuzlacı, E., 1989. Türkiye’de bitkilerin yöresel kullanışları. Marmara Üniversitesi Eczacılık Dergisi, 1: 101-106.
Tuzlacı, E., 2011. Türkiye Bitkileri Sözlüğü. (Genişletilmiş 2. baskı). Alfa Yayınları, İstanbul.
USDA. 2018. Germplasm Resources Information network (GRIN). https://data.nal.usda.gov/ dataset/germplasm-resources-information network-grin (Ziyaret tarihi: 13 /01/ 2018).
Wikispecies. 2018. Free Species Directory. https://species.wikimedia.org/wiki/Anasayfa (Ziyaret tarihi: 13 /01/ 2018).
Yavuz, M., 2016. Bazı Liken Cins (Genus) İsimlerinin Etimolojisi Üzerine. Avrasya Terim Dergisi, 4: 18- 26.
Etiketler 23 Ekim 2023
Anadolubilimsel isimlendirmebitki isimlendirmesibitki isimleribitki yöresel isimleribotanik kaynaklarCarl LinnaeuscinsDilEtnobotanikgeleneksel kullanımhalk tıbbıHelichrysum cinsiikili isimlendirmeisimlendirmekarmaşıklıkölmez çiçeğin diğer dillerde isimleriölmez çiçeğin isimlendirilmesiölmez çiçek diğer isimleritanımlamatür epitetiyaygın isimleryöresel isimlendirme