Tıbbı ve Aromatik Makaleler

Doğal Boya Elde Edilen Bitkiler – Kepsut / Balıkesir

Doğal boyalar geleneksel olarak Anadolu’da yıllardır kullanılmaktadır. Kepsut’ta halk arasında kullanılan bitkileri belirlemek için 2012-2015 yılları arasında etnobotanik bir çalışma yapılmıştır.

Özet

Doğal boyalar geleneksel olarak Anadolu’da yıllardır kullanılmaktadır. Kepsut’ta halk arasında kullanılan bitkileri belirlemek için 2012-2015 yılları arasında etnobotanik bir çalışma yapılmıştır. Kepsut, Marmara bölgesinde bulunan Balıkesir ilinin bir ilçesidir. Bu araştırmanın amacı, Kepsut ilçesinde halk arasında kullanılan doğal boya bitkilerinin tespit edilmesidir. Bitkilerin yöresel adı, boya eldesinde kullanılan bölümleri ve bitkilerden elde edilen renkler belirlenmiştir. Tespit edilen sonuçlara göre, Kepsut’ta 14 familyaya ait 21 bitki türü boya kaynağı olarak kullanılmaktadır. Türlerin kullanılan bölümleri toprak üstü kısımlar, kabuk, çiçek, meyve, mazı, yaprak ve kök kısımlarıdır. Ayrıca Kepsut ilçesinde boyama amaçlı kullanılan 5 farklı bitki karışımı da kaydedilmiştir.

Giriş

Türkiye doğal boya fabrikaları açısından zengin bir potansiyele sahiptir. Yünün boyanması direkt boyama, kübik boyama ve aracı maddelerle boyama olmak üzere üç farklı şekilde yapılmaktadır. Yün lifleri bu üç yoldan
biriyle boyanır. Boyalar yerel halk tarafından 18. yüzyılın sonlarına kadar kullanılmıştır. Halıların yün lifleri çoğunlukla doğal boya bitkileriyle boyanıyordu (Öztürk ve Özçelik 1991). Orta Çağ’da Türkler doğal boyamanın
farklı tekniklerini kullanmışlar ve dünyaya doğal boyamayı tanıtmışlardır (Eyuboğlu ve ark. 1983). Fransızlar doğal boyamayı Türklerden 1715 yılında öğrendiler (Atayolu, 1933). Kepsut, Balıkesir ilinin bir ilçesidir.

Türkiye’nin marmara bölgesinde. Balıkesir’in doğusundadır (Res. 1). 894 km² alana sahiptir. Nüfus 24.180. Kepsut’un bir kısmı Yörüklere ait 63 köyü vardır. Yörükler özellikle doğal boya bitkilerine büyük ilgi duyarlar. Karakeçili Yörük toplulukları 17 köyde, Yağcıbedir Yörük toplulukları ise 9 köyde yaşamaktadır (Res. 2). Yağcıbedir köylerinde halı dokusu çok eski bir gelenektir. Yağcıbedir Yörükleri, Yağcıbedir halılarını Türkiye’nin diğer illerine satmakta ve diğer ülkelere de ihraç etmektedir (Res. 5 ve 6).

Yöre halkı halı ipliğini boyamak için doğal boyalar kullanıyor. Bu çalışmada Kepsut (Balıkesir) yöresindeki boya bitkilerinin geleneksel kullanımları listelenmiştir.

Malzemeler ve yöntemler

Bu araştırma 2012-2015 yılları arasında yapılmıştır. Araştırma alanı Balıkesir ilinin doğusundadır. Araştırma süresince Kepsut ilindeki 63 köy ziyaret edilmiştir (Özdemir Nath 2016). Yerel halkla görüşmeler yapılmıştır (Res. 3 ve 4). Bölgede toplam 305 kişiyle görüşülmüştür. Doğal boya bitkileri hakkında sorular soruldu. Bitkilerin yöresel
adları, boya yapımında kullanılan kısımları ve elde edilen renkleri bildirilmiştir. Doğal boyaların kumaş ve halı gibi tekstil ürünlerinde kullanımları rapor edildi. Boya bitkileri köylülerin yardımıyla doğadan toplandı. Toplanan bitkiler “Türkiye ve Doğu Ege Adaları Florası” (Davis, 1965–1985; Davis et al.1988; Güner et al. 2000) kullanılarak
teşhis edilmiş ve ISTE’de tutulan örneklerle çapraz kontrolleri yapılmıştır. Toplanan bitki türleri ISTE’de herbaryum referansı olarak tutuldu. Bazı bitki türleri E.Ö koduyla kişisel koleksiyon olarak depolanmıştır.

Sonuçlar

Bu araştırma Balıkesir Kepsut’taki boyahaneler hakkında ilk kez bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır. Balıkesir ili Kepsut ilçesinde 14 familyaya ait 21 adet doğal boya bitkisi bulunmaktadır. Bitkilerin yöresel adları, boya yapımında kullanılan kısımları ve elde edilen renkleri sıralanmıştır (Çizelge 1). Boya bitkilerinin en çok kullanılan kısımları korteks, toprak üstü kısım, çiçek, meyve, öd, yaprak ve kök olmuştur. Ayrıca Kepsut’ta boyama için 5 karışım fişi rapor edilmiştir (Çizelge 2). Bitki parçaları ve su kazana konularak istenilen renkler elde edilinceye kadar bekletildi. Kül ve tuz gibi bazı doğal veya kimyasal aracılar boyama için kullanılır.

Bitki türleri, aile ve örnek numarası	Yerel Adı	Kullanılan Kısım	Uygulama	Elde Edilen Renk
Achillea nobilis L. subsp. neilreichii (A.Kern.) Velen. (Compositae, ISTE 109654, 109624, 109655, 109656)	Ayvadana, Kurtotu	Toprak üstü tüm kısım (Aerial part)	El yapımı halının yün iplikleri ile kaynatılmıştır.	Sarı
Alkanna tubulosa Boiss. Boraginaceae, ISTE 109578)	Kökboya	Kök	Kaynatma ile tekstil	Sarı, Kahverengi
Allium cepa L. (Amaryllidaceae, E.Ö. 4)	Soğan	Kurutulmuş kabuklar	Kaynatma ile tekstil	Turuncu
Alnus glutinosa (L.) Gaertn. (Betulaceae, E.Ö.20)	Karaağaç, Kızılçınar	Korteks	Çiçekli dişbudak (Fraxinus ornus) ile karıştırılıp  kaynatılır.	Kırmızı
		Yaprak	El kınası için kullanılır	Turuncu
Cistus laurifolius L. (Cistaceae, ISTE 109625, 109587)	Murt, Murtotu, Tavşanak, Tavşanaki, Tavşan pıynarı	Toprak üstü tüm kısım (Aerial part)	Soğan kabukları, el yapımı halının yün iplikleri ile kaynatılır.	Deve Rengi
		Yaprak	El yapımı halının yün iplikleri ile kaynatılmıştır.	Mavi, Siyah, Yeşil
		Yaprak	El yapımı halının yün iplikleri ile kaynatılmıştır.	Yün ipliklerde renginin kalıcı olmasını sağlar.
Quercus cerris L. (Fagaceae, ISTE 109685, 109687, 109690)	Ak gobak, Çalı gobağı, Gobak, Karakubak, Kara kombalak, Kızılmeşe, Kobak, Kobar çalısı, Kombalak, Kubak, Kubar, Meşe	Mazı (Oak gall)	Bezle kaynatılır (Yöresel adı: Ferace, köy kadın bezi)	Siyah
Quercus infectoria G. Olivier (Fagaceae, ISTE 109688, 109693, 109694, 109692)	Akgobak, Akmeşe, Akpıynar, Çalı kobağı, Gobak, Kasnak, Meşe, Pelit, Palamut, Sartal	Mazı (Oak gall)	Kaynatma ile tekstil	Siyah
Quercus ithaburensis Decne. subsp. macrolepis (Kotschy) Hedge & Yalt. (Fagaceae, ISTE 109686, 109691)	Meşe, Kırmızı pelit	Korteks	Tekstil ve tuz (geleneksel adı Saçı kıbrıs) olan suda 40 gün bekletildikten sonra soğuk su ile yıkanır.	Bordo
		Korteks	Tulum peyniri denilen geleneksel peynir ve tuzun (yerel adı Saçı kıbrıs) konulduğu keçi derisi ile suda 40 gün bekletildikten sonra soğuk su ile yıkanır.	Bordo
Rubia tinctorum L. (Rubiaceae, ISTE 109945, 109944)	Boyalık otu, Kökboya, Yapışkan ot	Kök	El yapımı halının yün iplikleri ile kaynatılmıştır.	Kırmızı
Rubus idaeus L. (Rosaceae, ISTE 109898, 109897, 109903,109925)	Karantı	Kök	El yapımı halının yün iplikleri ile kaynatılmıştır.	Yeşil
Rumex crispus L. (Polygonaceae, ISTE 109883, 109884)	Alabardağı, Ebe kuzulağı, Eşek alabadası, Labada	Kök, Çiçek	Kaynatma ile tekstil	Bordo
Salvia fruticosa Mill. (Labiatae, ISTE 109807, ISTE 109805, ISTE 109792)	Adaçayı, Boş, Boşotu, Boşapla, Muşapla, Moşapla, Puşapla, Şapla, Yakıotu	Toprak üstü tüm kısım (Aerial part)	Kaynatma ile tekstil	Kırmızı
Verbascum lasianthum Boiss. ex Benth. (Scrophulariaceae, ISTE 109954)	Eşek kulağı, Mayasıl otu, Sığır kuyruğu, Sığır sidiği	Çiçek	Kaynatma ile tekstil	Yeşil, Turuncu, Sarı

Tablo 1. Balıkesir Kepsut’ta bulunan doğal boya bitkisi türleri.

Karışımlar	Bitki Türleri	Uygulama	Elde Edilen Renk
Karışım 1	Erik meyvesi (Prunus domestica fruits), Adi ceviz yaprağı (Juglans regia leaves), Kök boya bitkisi kökleri (Rubia tinctorum roots), Büyük ebegümeci kökleri (Malva sylvestris roots)	El yapımı halının yün iplikleri ile kaynatılmıştır.	Parlak Kırmızı
Karışım 2	Kök boya bitkisi kökü (Rubia tinctorum root),Ak kavak korteks (Populus sp. cortex), Nar’ın genç dalları (Punica granatum young stems), Katırtırnağı sapı (Spartium junceum stems), Ökse otu yaprakları karışımı (Viscum album leaves mixed.)	El yapımı halının yün iplikleri ile kaynatılmıştır.	Kahverengi Not: Ökse otu (Viscum album) rengin daha kalıcı olmasını sağlar
Karışım 3	Derici Sumağı meyvesi (Rhus coriaria fruits), Karabaş otu çiçeği (Lavandula stoechas flowers), Adaçayı yapraklı laden çiçeği (Cistus salviifolius flowers), Defne yapraklı laden yaprağı (Cistus laurifolius leaves)	El yapımı halının yün iplikleri ile kaynatılmıştır.	Mavi, Siyah, Yeşil
Karışım 4	Adi Ceviz kökü (Jugans regia root), Anadolu Ada Çayı yaprakları (Salvia fruticosa leaves), Meşe Tozu (Quercus sp. galls), Kök boya bitkisi kökü (Rubia tinctorum root), Derici Sumağı meyvesi (Rhus coriaria fruits)	El yapımı halının yün iplikleri ile kaynatılmıştır.	Kahverengi, Siyah
Karışım 5	Anadolu Ada Çayı yaprakları (Salvia fruticosa leaves), Meşe Tozu (Quercus sp. galls powder), Nar’ın genç dalları ve korteks (Punica granatum young stems and cortex)	El yapımı halının yün iplikleri ile kaynatılmıştır.	Kırmızı

Tablo 2. Kepsut’ta (Balıkesir) doğal boya bitki karışımları.

Tartışma

Son zamanlarda kimyasal boyalara bağlı toksik ve alerjik reaksiyonlar nedeniyle doğal boyaların önemi hızla artmaktadır (Grover ve Patni 2011). Halı fabrikaları, Azo grubuna ait sentetik boyalarla boyanmış halıları ihraç
edemez. Halıların yün ipliklerinin doğal boyalarla boyanması zorunludur, aksi takdirde firmalar ve ülkeler önemli bir ihracat pazarını kaçırmış olacaklardır. Öte yandan boya bitkilerinin birçoğu antimikrobiyal aktivite, antibakteriyel ve antifungal aktiviteye sahiptir (Gerson 1975; Wagner ve ark. 1989; Hussein ve ark. 1997).

Doğal boyalar minimum yan etkiye, toksik olmayan özelliklere, daha az kirliliğe ve faydalı etkilere sahiptir. Bu nedenle tekstil, gıda, oyuncak ve ilaç endüstrileri gibi farklı alanlarda daha fazla doğal boyalar kullanılmalıdır.

Türkiye doğal boya kaynağı olarak zengin doğal bitki çeşitliliğine sahiptir. Bu nedenle, doğal boya bitkilerinin gerçek gücünü ve bulunabilirliğini tespit etmek için daha detaylı araştırmalara ihtiyaç vardır. Bu çalışma, gelecekte kaybolabilecek olan Kepsut (Balıkesir) boyahaneleri hakkında değerli bilgilerin korunmasına yardımcı olmaktadır.

Teşekkürler

Bu araştırma, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenen “Savaştepe ve Kepsut Bölgesinde (Balıkesir) Etnobotanik Bir Araştırma” başlıklı doktora tezinin bir parçasıdır. Proje No: 41370