Etnobotanik ve Türkiye’de Yapılmış Etnobotanik Çalışmalara Genel Bir Bakış
Giriş
Doğadaki tüm hayvanlar, bitkiler ve insanlar bir dengenin ürünüdürler. Mitolojide bitkiler tanrıların insana verdiği en değerli armağan olarak ele alınmıştır. Tüm bitkiler insanın hizmetindedir. 1 ve insanın varoluşundan itibaren bitkilerle olan ilişkisi başlamıştır. İlk çağlardan kalan arkeolojik bulgulara göre insanlar, besin elde etmek ve sağlık sorunlarını gidermek için öncelikle bitkilerden faydalanmışlardır. Deneme yanılma yoluyla elde edilen bu bilgiler, çağlar boyunca kullanım şekillerindeki bazı değişiklik ve gelişmelerle günümüze kadar ulaşmıştır.
2. Kuzey Irak’ta Şanidar Mağarası’nda 1957 yılında yapılan kazılarda bulunan Neandertal adamı kalıntıları yanında mezarda bulunanlar, bitki-insan ilişkisinin başlangıcına ait ilk veri olarak kabul edilir. 60 bin yıl öncesinden günümüze gelen ve bir şamana ait olduğu düşünülen bu mezarda, civanperçemi, kanarya otu, mor sümbül, gül hatmi, peygamber çiçeği, ebegümeci ve efedra gibi bitki türlerinin bulunduğu tespit edilmiştir.
Ölülerini gömmeye başlayan bir toplumda, ölen kişinin tekrar yaşama döndüğünde kullanacağı düşüncesiyle mezara konulduğu tahmin edilen bu bitkilerin, yenenler ve şifalı olanlar diye ayrılmaya başlandığının da bir göstergesi olabileceği düşünülmektedir. Çünkü bu bitki türleri günümüzde de özellikle tıbbi bitki olarak hala önemlidir 3,4. Yüzyıllardan beri süregelen insan ve bitki arasındaki bağ sonucunda, günümüzde tüm dünyanın önemini kabul ettiği ve ciddi araştırmaların yapıldığı etnobotanik bilim dalı doğmuştur 2.
Etnobotanik araştırmalar, deneme yanılma yoluyla edinilmiş ve uzun bir zaman süreci sonucunda nesilden nesile aktarılarak günümüze kadar ulaşan çok değerli bilgileri yansıtan içerikleri ile bitkilerin bilimsel olarak değerlendirilmelerine önemli katkıda bulunmaktadır. Zengin bir kültürel mirasa sahip olan ülkemizin de etnobotanik açıdan oldukça kapsamlı bir bilgi hazinesi mevcuttur. Ancak, kırsal kesimden kentlere olan göçlere ve gelişen teknolojiye paralel olarak, yeni nesiller bu hazinenin değerini bilmemekte ve bu bilgiler kullanılmadığı için kaybolma riski taşımaktadır. Bu nedenle çok değerli bu bilgilerimizin bir an önce yazılı hale getirilme zorunluluğu ortaya çıkmaktadır.
Bu zorunluluk ülkemiz ekonomisi açısından da önemlidir. Hangi bölgelerde hangi bitkilerden yararlanılabileceğinin tespiti, ancak etnobotanik çalışmalar ışığında belirlenebilecektir ve böylece halktan alınan bilgiler halkın ekonomisine katkı sağlaması için geri dönecektir 5,6. Diğer taraftan ülkemizde mevcut etnobotanik yayınlar oldukça dağınıktır ve bu konuda başvurulabilecek bir merkez (merkezi kütüphane, veri tabanı, vb.) olmadığı için de yayınlar taranamamakta ve bulunan bilgiler yeterince değerlendirilememektedir 5.
Bu nedenle Sadıkoğlu yüksek lisans tezinde (1998) Cumhuriyet döneminde 1928–1997 yılları arasını kapsayan yayımlanmış ya da yayımlanmamış tüm etnobotanik çalışmaları bir arşiv haline getirmeye çalışmıştır 5. Ayrıca “Türkiye’deki Etnobotanik Çalışmalar Hakkında Bir Bibliyografya” ve “Türkiye Etnobotanik Araştırmalar Veri Tabanı” hazırlanmasına yönelik çalışmalar da bulunmaktadır 7,8. Hazırladığımız bu derleme makalesinde, 1997 yılından sonra yapılmış olan ve ulaşabildiğimiz bilimsel nitelikte etnobotanik yayınlara yer vermeyi hedefedik. Böylece ülkemizde günümüze kadar yapılmış etnobotanik çalışmaları içeren ve araştırmacılara kaynak oluşturabilecek ön derleme niteliğinde bir makale olmasını amaçladık.
Etnobotanik kelimesinin kökü olan etno- insanların çalışılması, botanik de bitkilerin çalışılması ya da bitki bilimi anlamına gelir. Etnobotanik, geniş anlamda, farklı insan topluluklarındaki bitki-insan ilişkilerini ifade etmektedir. 4,9,10. Etnobotanik terimi, ilk kez 1895 yılında, bir biyoloji profesörü olan John W. Harshberger tarafından kullanılmaya başlanmış olup, basitçe “bitkilerin yerel halk tarafından kullanımı” olarak tanımlanmıştır. Ayrıca etnobotanik teriminin ilk geçtiği yer olan, Harshberger’in “The Purposes of Etnobotany” adlı eseri bu konuda bilinen ilk yayındır.
Bu terimin bilim dünyasına girmesiyle etnobotanik çalışmalarda yeni bir çığır açılmıştır ve konu, halk da dâhil olmak üzere artık çok geniş bir kesimin ilgisini çekmiştir.
Konu hakkında çalışan her kesim bu bilim dalına yeni bir teknik ve bilgi katmıştır. Yapılan birçok çalışmadan sonra, 1993’te Yen, bu tanımı tekrar gözden geçirmiş ve tam olmasa da yeni bir etnobotanik tanımı ortaya koymuştur. Yen’e göre etnobotanik, “bitkiler ve yerli halk arasındaki her türlü karşılıklı ilişkidir”. Ancak biz bugün etnobotanik için geniş anlamda “evrim süreci içinde insan-bitki ilişkileri” diyebiliriz. Daha dar anlamdaysa “bir yörede yaşayan halkın, yakın çevresinde bulunan bitkilerden çeşitli gereksinimlerini karşılamak üzere yararlanma bilgisi ve bitkiler üzerine etkileri” olarak özetleyebiliriz. Günümüzde sadece bitkilerin niçin kullanıldığı değil, aynı zamanda bitkilerin yetiştiği ortam şartlarının belirlenmesi konularına da odaklanmış olan etnobotanik terimi, sürekli tanımlanmaktadır ve tanımı üzerinde kesin bir fkir birliği yoktur 4,11.
Etnobotaniğin ortaya çıkışında, çeşitli hastalıkların tedavi edilmesi amacıyla binlerce yıldan beri tıbbi bitkilerin kullanılması büyük rol oynamıştır. Eski çağlardan günümüze gelen etnobotanik kitapları veya belgeleri tıbbi bitkilerin kullanımı üzerinedir. Örneğin Hitit yazıtlarında, Mısır papirüslerinde, ilkçağlardan kalan kitaplarda hep tıbbi bitkilerin yerel adları ve kullanım şekilleri verilmiştir. Bitkilerden en çok gıda ve tedavi edici olarak yararlanılmakla beraber, yakıt, yapı malzemesi, süs eşyası yapımı, boyar madde ve büyü, nazar gibi inançsal amaçlı vb. kullanımlar da yaygındır. 4,9,12.
Günümüzde etnobotanik araştırmalarda en ileri ülke Hindistan’dır. Çin’de geleneksel tıp bilgilerinin derlemesinin yanı sıra, Kunming Botanik Enstitüsü’nde yer alan etnobotanik laboratuvarında birçok araştırmacı çeşitli bölgelerde kullanılan bitkileri araştırmayı sürdürmektedir. Nijerya, Kenya gibi Afrika ülkelerinde ve Latin Amerika’da ekip çalışmalarına ve yeni laboratuvarların kurulmasına başlanmıştır. Uluslararası Etnobiyoloji Topluluğu (International Society of Ethnobiology) iki yılda bir kongre yaparak bilimsel çalışmalara tartışma olanağı sağlamaktadır11,13,14.
Ayrıca uluslararası Etnobotanik Kongresi [The International Congress of Etnobotany (ICEB)] farklı yerel komitelerle birlikte uluslararası toplantılar düzenlemektedir. ICEB’in amacı farklı birimlerde etnobotanik çalışanları bir araya getirmektir. Bu amaçla ilk kongre 1992 yılında Cordoba (İspanya)’da düzenlenmiştir. Bu toplantıların 4. süne 2005 yılında İstanbul (Türkiye) ev sahipliği yapmış ve toplantıya 46 ülkeden 300’ün üzerinde araştırmacı katılmıştır. 15.
Etnobotanik çalışmalar, yalnızca insanlarla bitkilerin yüzyıllardan beri devam eden karşılıklı etkileşimlerini kaydetmekle kalmaz aynı zamanda bu etkileşimden doğan sonuçların, kırsal kesimde yaşayan halkın gelişiminde kullanılmasına, biyolojik çeşitliliğin korunmasına, kullanılan, ihraç edilen ve tehlike altında olan türlerin belirlenmesi ile yasal düzenlemelerin yapılabilmesine de temel oluşturur. Ayrıca, hastalıklara dayanıklılık yönünden üstün olan bitkilerin kültüre alınmalarında, daha kalıcı renklere sahip solmayan boyaların elde edilebileceği yeni bitki türlerinin belirlenmesinde de kaynak oluşturabilmektedir 5,16.
Etnobotanik çalışmalar farklı disiplinler tarafından yapıldığı için her disiplin farklı teknikler kullanarak çalışmalarını yönlendirir. Ancak amaç hepsinde yerel bitkileri tanımlamak olduğu için Sistematik Botanik bu çalışmalarda önemli bir yer tutar. Çünkü bitki isimlerinin botanik alanında geçerli bilimsel adları belirlendikten sonra bu bitkiler ve kullanılış amaçları değer bulur 10,11,17. Bir etnobotanik çalışma, çalışmayı yapacak olan her farklı disiplin için (antropoloji, arkeoloji, ekoloji, farmasötik botanik, farmakognozi, halk bilimi, sanat tarihi vb.) ilginç bir sorunun belirlenmesi ile başlar.
Yeni bulgular için öncelikle ve özellikle uygarlığın girmediği bölgelerde yaşayan halkın bitkilere verdiği isimler ve kullanım biçimlerinin saptanması önemlidir. Çünkü bitkilerin yerel isimleri ve kullanımlarınınderlenmesi insanlık mirasının yeni kuşaklara aktarılması bakımından çok büyük önem taşımaktadır. T. Baytop (1994) tarafından hazırlanmış olan “Türkçe Bitki Adları Sözlüğü” halkın bitkilere verdiği isimlerin bilimsel karşılıklarının belirlenmesi açısından ülkemizde yazılmış önemli eserlerden birisidir 11,17.
Daha önce de belirtildiği gibi etnobotanik, bir yörede insanların kullandığı her türlü bitkinin araştırılması demek olduğuna göre, o yörede kullanılan tüm bitkilerin saptanması ve örneklenmesi gerekmektedir. Etnobotanik araştırmalar uzun vadeli ve masrafı çalışmalardır. Bu nedenle çalışmalar planlanırken hedef ve süre iyi belirlenmelidir. Örneğin, gıda amaçlı kullanılan bitkilerin saptanabileceği ve kaynak kişilerle en rahat söyleşilerin yapılabileceği dönem kış ve ilkbahar aylarıdır.
Yaz ve sonbahar ise, bitki toplama, presleme ve tohum örnekleri almada, ayrıca ekin biçimi, harman ve sonrası işlemleri izlemek, kışlık yakacak ve kış aylarında kullanılmak üzere hayvan yemi olan bitkileri toplamak gibi değişik etkinliklerin sürdürüldüğü bir dönem olarak önemlidir. Çalışmalar, kısa dönemli ya da dar bütçeli olarak da tasarlanabilir ve bir araştırma bir tek çalışma grubu (örneğin tıbbi bitkiler, gıda olarak kullanılanlar, boyamada kullanılan bitkiler ya da sadece yerel adların tespiti gibi) ile sınırlandırılabilir. Ancak, çalışılan bölgeyi bir veya iki köy ile sınırlı tutup hazır o bölgeye ulaşım ve çalışma olanakları sağlanmışken bir ekip çalışması kapsamında diğer bilim alanlarındaki kullanımlarını da derlemek çok daha yararlı ve ekonomiktir 11,16–18.
Etnobotanik çalışmalar yapan araştırmacıları, botanikçilerden ayıran önemli fark, arazi çalışmaları sırasında yoğun kaynak kişi kullanmalarıdır, bilgi doğrudan kullanıcılardan ve karşılıklı konuşma yöntemleri ile elde edilir. Çünkü halk bitkileri gerektiği zaman ve ihtiyaç duyacağı kadar yetiştiği doğal ortamlarından toplar. Bu nedenle kaynak kişilerin seçimi ve onlarla söyleşi teknikleri çok önemlidir.
Geçmiş kuşakların bilgilerini devralmış kişileri bulmak ve onlarla birlikte araziye çıkmak, onların bitkilere ilişkin gözlemlerini not etmek ve bu bilgileri başka deneklerle sınamak önerilebilecek etkili bir yoldur. Kırsal kesimde genellikle araştırmacılara rehberlik etmek erkeklerin işidir. oysa besin ve tıbbi amaçla kullanılacak olan bitkilerin toplanması, boyar madde taşıyan bitkilerden boya elde edip kullanılması ve bahçe tarımı Anadolu’da da, dünyanın birçok yerinde olduğu gibi, kadınların uzmanlık alanıdır.
Kadınların gıda veya tıbbi bitkileri toplama ve hazırlamada, çeşitli el sanatlarında (dokuma, hasır gibi) çok önemli bilgi birikimlerinin olduğu unutulmamalıdır. Bununla birlikte mantar, çeşitli meyve ve bazı yumrulu bitkileri erkekler, çocuklar ve özellikle de çobanlar toplar. Yaşları nedeniyle çocukları kaynak kişi olarak önemsememek hatadır.
Hayvanların yediği ya da yemediği zehirli otları en iyi bilenlerse çobanlardır. Tedavileri sırasında büyü, dua gibi yöntemler yanında genellikle çevrelerinde yetişen bitkileri kullanarak bir hastalığı iyi ettiğine inanılan “ocak” ta bir edilen kişiler de araştırmacıların dikkat etmesi gereken kaynak kişilerdendir 11,17–19.
Etnobotanik araştırmalarda oldukça yeni bir teknik de kantitatif çalışmalardır ve bu araştırmaların katkısı giderek artmaktadır. Özellikle koruma ve sürdürülebilir kullanım ile sürdürülebilir kalkınmaya yönelik çalışmalarda kantitatif araştırmaların önemi büyüktür. Bu yöntemle, istatistiksel ve çok seçenekli uygulamalarla arazi çalışması sırasında elde edilen verilerin değerlendirilmesi ve ileriye dönük koruma projelerinin tasarlanması olası hale gelmektedir. Prance (1987) tarafından etnobotanik çalışmalarda kullanılması önerilen bu yöntem, bilgisayar teknolojisinin yardımı ve istatistik programlarının kolay uygulanabilir hale gelmesiyle giderek daha çok araştırmacının kullandığı etkin bir araştırma aracı olmuştur.
Hipotez testlerle birlikte miktarın belirtilmesi, bilginin niteliği ile kaynağın korunması ve gelişmesine katkı sağlamaktadır 18,20.
Arazi çalışmaları sırasında veya sonrasında bitki teşhisleri yapıldıktan (bitkinin türü ve varsa tür altı taksonu belirlendikten) sonra, bilimsel yayınlar taranarak yetişme alanı ve elde edilen tüm bulgularla karşılaştırılarak, bulguların önceki yayınlarda belirtilen kullanımlarıyla uyumlu olup olmadığı araştırılmalıdır. Elde edilen bulguların gerek çalışılan bölgede, gerekse tüm Türkiye’de her bir bitkinin farklı ya da benzer kullanımlarının varlığının ortaya çıkarılması açısından da önemi büyüktür.
Yurtiçi kaynaklar ve yayınlar kadar özellikle komşu ülkelerdeki (Yakın Doğu ve Akdeniz bölgesi) etnobotanik çalışma verilerine erişim de gereklidir. Özellikle Yakın Doğu konusunda en iyi veri tabanı İngiltere’de KEW Botanical Garden’in Economic Botany bölümünde hazırlanmış ve bu alanda çalışanlara açık olan SEPASAL (Survey of Economic Plants for Arid and Semi Arid Lands) veri tabanıdır. MEDUSA (Mediterranean Network) gibi Akdeniz uluslarının bitki kullanımlarına ait veri tabanları da henüz tümüyle yeterli olmamakla birlikte taranmalıdır. Ayrıca özellikle Yunanistan, İtalya, Filistin gibi Akdeniz Bölgesi ülkelerinde gıda ve tedavi edici amaçlı olarak kullanılan bitkilerle ilgili giderek artan yayınlar da dikkate alınmalıdır 18,21,22.
Çok yönlü bir arazi çalışmasıyla elde edilen bilgiler, disiplinler arası bir anlayışla ve farklı uzmanların katkısıyla değerlendirildiğinde, bitki listelerinden oluşan alışılagelen etnobotanik raporlardan çok daha fazla katkı sağlayacak ve halkın bilgi birikiminin ülkemiz yararına kullanımı mümkün olacaktır. Eğitime ve yerel kalkınmaya yönelik olduğu kadar, halktan alınan bilgilerin tekrar halka derli-toplu bir biçimde sunulmasına yönelik güncel ve bilimsel yayınlar da etnobotanik alanında düşünülmesi gereken önemli çalışmalardandır. Bunun en güzel örneklerini yağmur ormanlarında belirlenen yeni tıbbi bitkiler ve kullanılışlarıyla ilgili yayınlar oluşturmaktadır 14,17,18.
Türkiye Florası΄na “Flora of Turkey and The East Aegean Islands” göre, Türkiye 174 familyaya ait 1251 cins ve 12.000’den fazla tür ve türaltı taksonu (alt tür ve varyete) ile oldukça zengin bir foraya sahiptir 23–25. Bu taksonların 234’ü yabancı kaynaklı ve kültür bitkisidir. Geriye kalan diğer türler ise yurdumuzda doğal yayılış gösteren bitkilerdir 26,27.
Tüm Avrupa kıtasının yaklaşık 12.000 kadar bitki taksonuna sahip olduğu düşünüldüğünde yurdumuzun bitki örtüsü bakımından nedenli zengin olduğu görülmektedir 28. Endemizm bakımından da yurdumuz oldukca zengindir. Tüm Avrupa ülkelerindeki toplam endemik takson sayısı yaklasık 2750 iken ülkemizdeki endemik tür sayısı 2891’ dir. Bu sayıya endemik olan 497 alt türü ve 390 varyeteyi dâhil ettiğimizde toplam endemik takson sayısı 3750’den fazladır 25. Ayrıca yurdumuz endemik tür oranı ve çeşitliliği açısından orta Doğu’nun da en zengin forasına sahiptir. Endemik bitki bakımından en zengin ülke olan Yunanistan’da bile bu değer 800–1000 arasındadır. Bu farklılıklar göz önüne alındığında ülkemizin bitki türleri açısından ne kadar zengin ve ilginç bir ülke olduğu anlaşılmaktadır 23–28.
Ayrıca ülkemiz birçok cins ve seksiyonun farklılaşma merkezi olmasının yanı sıra çok sayıda bitkinin de gen merkezi konumundadır. Günümüzde tarımı yapılan birçok kültür bitkisinin yabani formları yurdumuzda doğal yayılış göstermekte olup Türkiye forasının zenginliğine etkileri oldukça büyüktür. Türkiye’de tıbbi olarak kullanılan bitkilerin sayısı kesin olarak bilinmemekle birlikte, 500 civarında olduğu tahmin edilmekte; yaklaşık 200 tıbbi ve aromatik bitkinin ihraç potansiyelinin olduğu belirtilmektedir 12,28–30.
Dünyada tıbbi amaçla kullanılan bitki türlerinin sayısı hakkında kesin bilgi olmayıp, tahminler 20.000 ile 70.000 arasındadır 31. 1979 yılında Dünya Sağlık Örgütü (WHo) tarafından yapılan araştırma sonuçlarına göre, kullanılan ve ticareti yapılan bitkisel drogların sayısının 1.900 olduğu belirtilmektedir 32. WHo’nun tahminlerine göre dünya nüfusunun % 80’i, Afrika nüfusunun ise % 95’i tıbbi bitkilere dayalı tedavi yöntemlerinden yararlanmaktadır 33.
WHo, modern tıbba destek olacak şekilde, gelişmekte olan ülkelerin geleneksel tedavi yöntemlerinin kullanımının yaygınlaşması ve standardizasyonu için “2001–2005 yılı Gele-
neksel Tıp Stratejileri” programı başlatmıştır 34. Yine WHo verilerine göre Japonya’da doktorların % 60-70’i hastalarına Kampo ilaçlarını tavsiye etmektedir 35. Çiçekli bitkilerden sadece % 15’i üzerinde kimyasal ve farmakolojik araştırmalar yapılmıştır 33. Yeryüzündeki tüm bitki türleri düşünüldüğünde son derece düşük olan bu oran, bitkilerin, farklı ilaç şekillerinde kullanılmaları için oldukça büyük bir kaynak oluşturduklarını bir kez daha vurgulamaktadır 36.
Bütün bu bilgiler göz önüne alındığı zaman, ülkemizin bu konuda büyük bir çalışma potansiyeline sahip olduğu görülmektedir. Ayrıca bilimsel verilerin halkla bütünleşebilmesi için yerel bitki adlarının da tespit edilerek güncelleştirilmesi gerekir. Bu konu da yine, etnobotanik çalışmaların önemli bir parçasını oluşturmaktadır.
Yurdumuzda beslenme amacıyla bitki toplamacılığının önemli bir geçmişi vardır. Halk ihtiyacını, civar dağ ve ormanlardan kendisi toplayarak karşılar. Bu gelenek kırsal kesimlerde hala sürmektedir. Birçok yabani bitkinin toprak üstü kısmı veya kökleri sebze olarak kullanılmaktadır. Bunlar çiğ veya pişmiş olarak yenildiği gibi kurutularak, salamura halinde veya turşu şeklinde de tüketilmektedir. Ülkemizde, Ege ve Karadeniz bölgelerindeki zengin bitki örtüsüne paralel olarak “ot kültürü” nün de varlığı bilinmekteyse de bu kültürün çok iyi araştırıldığı söylenemez 11,17,18,36,37.
Bununla beraber bazı bölgelerde (bilhassa Batı ve Güney Anadolu), sebze olarak kullanılan bitkiler, mevsimi geldiğinde, semt pazarlarına getirilerek satışa sunulmaktadır
37. Yabani bitkilerin koku ve tad verici olarak kullanılışı da oldukça yaygındır. Bazı bitkiler (Allium, Origanum, Mentha, Thymus cinslerine ait değişik türler) yemeklere tad ve koku vermek için kullanılır.
Bazı türlerin (bilhassa Salvia ve Sideritis türleri) yaprakları veya çiçek durumları “adaçayı”, “dağçayı”, “yaylaçayı” gibi isimler altında tanınmakta ve bunlardan elde edilen infüzyon, sıcak içecek olarak tüketilmektedir. Bu şekildeki kullanılış Batı ve Güney Anadolu’nun dağ köylerinde olduğu gibi şehirlerde de oldukça yaygındır (16, 37).
Eskiden kumaş veya dokumaların boyanmasında genellikle bitkisel kökenli boyar maddeler kullanılmakta idi. 100 sene kadar önce boyar maddelerin sentetik olarak yapılma olanaklarının bulunması ve bunların ucuz olarak piyasaya çıkartılması, bütün dünyada olduğu gibi memleketimizde de sentetik boyar maddelerin geniş bir oranda kullanılmasına neden olmuştur. Bununla beraber Anadolu’nun bazı bölgelerinde halen bazı bitkisel kökenli boyar maddeler kullanılmaktadır.
Son yıllarda bitkisel boyar maddelere karşı ilgi yeniden artmıştır. Bunun başlıca ne-
deni birçok bitkisel boyar maddenin renklerini ve parlaklıklarını uzun zaman korumalarıdır. Anadolu’da iplik boyamasında kullanılan başlıca maddeler (boyar madde taşıyan bitkiler, mazı ve şap gibi), bol olarak bulunduğu için orta Asya’dan Türkler tarafından getirilen boyacılık sanatı Anadolu’da büyük bir gelişme göstermiştir 37,38.
Anadolu halkının yabani bitkileri tıbbi amaçla kullanması çok eski devirlere kadar uzanmaktadır. Hitit dönemi tabletlerinde bulunan bazı reçete formüllerinde kayıtlı bitki adları bunun bir kanıtıdır. Bu dönemlerde yabani bitkilerden yararlanıldığı gibi, bazı önemli tıbbi bitkiler drog elde etmek için yetiştirilmekteydi. Ayrıca Hititler ve sonrasında Bizans döneminde Anadolu’dan elde edilen bazı drogların dış ülkelere satıldığı da bilinmektedir. Hitit döneminde kullanılan bazı bitki adları ile bugün
Anadolu’da kullanılan bazı bitki adları arasında büyük bir benzerlik görülmektedir (haşşika= haşhaş; samama= susam; tarmus= tirmis; zertun= zeytin) 12,39,40. Selçuklular döneminde Anadolu’da kullanılan bitkisel droglar hakkında en ayrıntılı bilgiler İbn Baytar (1197–1248)’ın El-Müfredat isimli eserinde bulunmaktadır.
Bu eser Osmanlı İmparatorluğu döneminde yazılmış birçok kitap için kaynak olmuştur 12,37,41. Osmanlı İmparatorluğu döneminde Anadolu’daki tıbbi bitki kullanımıyla ilgili bilgileri özellikle İbn Batuta (1304–1369) ve Evliya Çelebi (1611–1681?)’nin eserlerinden öğreniyoruz 12.
Ülkemizde kullanılan droglar üzerindeki ilk bilimsel araştırmalar 19. yüzyılın sonlarında başlamıştır. Bu konu ile daha çok eczacılar ilgilenmiştir. Yerli droglar üzerinde araştırmalar yaparak, sonuçlarını yayınlayanların başında Giorgio Della Sudda (Faik Paşa) (1831–1913) ve Pierre Apery (1852–1918) gelmektedir.
Anadolu’yu her yönüyle konu alan çalışmalar ancak Cumhuriyet döneminde güncellik kazanarak öne çıkmış ve bu nedenle de doğa ile insan ilişkileri konuları üzerinde araştırmalar ve yayınlar başlamıştır. İstanbul Üniversitesi Farmasötik Botanik ve Genetik Kürsüsü Başkanı ord. Prof. Dr. A. Heilbronn (1885–1961), Türkiye’de tıbbi bitkiler alanında bugünkü anlamda, farmakognozik araştırmaları başlatmıştır 9,12,41.
Sadıkoğlu (2004) tarafından hazırlanan Cumhuriyet dönemini (1928–1997) kapsayan bir makalede Türk etnobotaniği ile ilgili 765 yayın incelenmiştir. Bu yayınlardan 466’sının bitkilerin tıbbi kullanımları ile ilgili olduğu tespit edilmiştir 42.
Kırsal bölgelerde, hastalıkları tedavi etmek için, genellikle çevrede yetişen veya yetiştirilen bitkiler kullanılmaktadır. Şehirlerde ise droglar eczane veya aktarlardan sağlanmaktadır. Bunlar ekseriyetle çok tanınmış, yerli veya yabancı kökenli droglardır 37. Türkiye bugün de bitkisel drog elde edip kullanan ve ihraç eden bir ülkedir ancak henüz yeterli seviyede bu kaynağını kullandığını söylemek mümkün değildir. 2007 yılı Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre bugün haşhaş kellesi, ıhlamur, yabani güveyotu (Origanum vulgare) (sapları ve yaprakları), adaçayı (Salvia
sp.) (yaprakları ve çiçekleri), meyan kökü, nane ihraç edilmektedir. Bunlardan ıhlamur 79.583, adaçayı 1.529.500, meyan kökü 248.587, nane 153.196 kg ihraç edilmiştir 43.
Bu kullanım alanlarının dışında Anadolu’da bitkiler, süs ve ev eşyası hazırlamak, tütsü olarak ve nazara karşı korunmak, ayrıca sabun hazırlamak için de kullanılmaktadır. Örneğin Bartın’da ağaç işlerinde kullanılan bitki türleri vardır. Evliya Çelebi Seyahatname’sinde Amasra halkının, dağlardan kestiği mis kokulu ıhlamur ağaçlarını oyarak ve çeşitli eşyalar yaparak geçimlerini sürdürdüklerini yazmaktadır. Amasra’da, ıhlamur, şimşir, dişbudak, ceviz, kızılağaç, kayın, porsuk gibi ağaçlar kullanılarak havan, ceviz takımı, isimlik, anahtarlık, resimlik, vazo, tahta
kaşık, kuş fgürleri, güzel sözler yazılı levhalar, hasır işlemeleri ve kaşağı gibi eşyalar yapılmaktadır. Pinus pinea testa ve kozalaklarından, Taxus baccata odunundan kolye ve tespih yapılmaktadır. Mısırın kurutulmuş “koçan yaprakları” olarak adlandırılan brakteleri, hasır yapmada ve çanta yapımında kullanılmaktadır 44.
Tütsü ve nazara karşı kullanılan bitkiler de vardır. Örneğin Peganum harmala (üzerlik otu) evlere nazar için asılır. Ölünün başında güzel koku versin diye yakılır 45. Akseki (Antalya)
yöresinde Paliurus spina-christi (Çaltı) meyveleri nazar ve süs için kullanılır 46.
Ononis spinosa subsp. leiosperma (karayandırak) topraküstü kısmı Yalova’da nazara karşı kullanılır 2. Juniperus excelsa, J. drupaceae, J. foetidissima, Abies cilicica gibi bitki türlerinin odun ve kerestesinden yararlanılmaktadır. Myrtus communis dalları bayramlarda mezarlara dikilir. Yine dalları sepet örülmesinde kullanılır. Cylamen cilicium, Nerium oleander, Viola odorata vs. süs bitkisi olarak Akseki’de kullanılan bitkilerdir 46. Kışlak (Yayladağı-Hatay) yöresinde Laurus nobilis (har) meyvaları sabun yapımında kullanılır. Yine bu yörede Teucrium polium (Yağmur otu)
bitkisinin toplanmasının ardından okunan dualarla yağmur yağacağına inanılır 47.
Etnobotanik çalışmalar tüm dünyada hızla ilerlemeye ve güncel olmaya başlamıştır 14. Daha önce de belirtildiği gibi çok zengin bir foraya sahip olmamıza ve yurdumuzda halen çok sayıda araştırıcı tarafından değişik yörelerde etnobotanik çalışmalar yürütülmesine rağmen henüz ülkemizde bitkilerin ne kadarının halkımız tarafından kullanıldığını bilmekten uzağız. Bununla birlikte, yapılan çalışmalarda en yaygın olarak halkın bilgisinin toplandığı alan, bitkilerin tıbbi kullanımıdır 11,48.
Harf Devriminden (1928) başlayıp 1997’ye kadar 70 yıllık dönemde yurdumuzda yapılmış 765 adet etnobotanik çalışma Sadıkoğlu’nun “Cumhuriyet Dönemi Türk Etnobotanik Araştırmalar Arşivi” adlı tezinde saptanmış ve bir arşiv halinde, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Botanik Anabilim Dalı’nda, ilgilenen araştırıcılara sunulmuştur. Bu çalışma incelendiği zaman, bitkilerin kullanımıyla ilgili en fazla yayının Sivas, İstanbul ve Konya illerine ait olduğu; en sık olarak da insan sağlığı, inanç ve gıda alanında kullanıldığı saptanmıştır. Karadeniz ve İç Anadolu Bölgelerinin etnobotanik açıdan diğer bölgelerden daha fazla araştırıldığı görülmüştür (Şekil 1). Yine bu çalışmaya göre, Batman, Çankırı, Kırıkkale, Mardin, Nevşehir, Sakarya ve Şırnak illeri ile ilgili etnobotanik incelemenin yapılmadığı belirtilmiştir 5,42.
Türkiye’de İstanbul Üniversitesi’ne bağlı, “Geleneksel İlaçlar Araştırma ve Uygulama Merkezi (GİLAM)” geleneksel tıpta kullanılan bitkilerle ilgili çalışmalar gerçekleştirmiş ve gerçekleştirmektedir. Geleneksel tıp ve tıbbi bitkiler konusunda, kitaplar, raporlar ve çeşitli dergilerde etnobotanik çalışmalar yayımlamaktadır. ospankulova tarafından hazırlanan tez
çalışması kapsamında da yurt içinde ve yurt dışındaki tüm etnobotanik araştırmacıların bu konudaki çalışmalara kolayca ulaşabilmesi amacıyla Türk Etnobotanik Veri Tabanı (TEBVET) hazırlanmıştır. Bu kapsamda 658 çalışma değerlendirilerek veri tabanına 7965 veri aktarılmıştır 8.
Veri tabanının seçmeli kaynakça kısmında etnobotanik açıdan iyi tanınan 12 il Sivas, Erzurum, İstanbul, Gaziantep, Balıkesir, Konya, Sinop, İçel, Afyonkarahisar, Bursa, Diyarbakır ve Tokat olarak belirlenmiştir. Hazırladığımız bu çalışmada, 1998’den günümüze kadar (2008 yılına kadar) ülkemizde yapılmış olan etnobotanik çalışmalar taranmış ve elde edilen bulgular Tablo 1’de verilmiştir.
| BÖLGE | BULGULAR | KAYNAK |
| Akseki (Antalya) | 195 bitki belirlenmiştir. 29’u gıda, 27’si tıbbi, 7’si baharat, 15’i de endüstriyel ve ekonomik amaçlı. Diğer bitkilerin ise hayvansal besin kaynağı ve yöre halkının günlük ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanıldığı tespit edilmiştir |
46 |
| Çubuk (Esenboğa, Ankara) | Çubuk’ta yetişen ve kullanılan 37 tıbbi bitki türü belirlenmiş, kullanılış şekilleri ortaya koyulmuştur. |
49 |
| Tekirdağ | 69 türün varlığı belirtilmiş. 63 bitki sadece tedavi amaçlı, 6 bitki gıda olarak, 2 türün de her iki amaç içinde kullanıldığı belirlenmiştir. |
50 |
| Babadağ (Denizli) | 27 bitkiden 20’sinin tıbbi yönden önemli olduğu sonucuna ulaşılmıştır. |
51 |
| Denizli | 126 bitki belirlenmiş. Boya elde etmede 9, gıda maddesi olarak 18, tedavi amacıyla 92 ve değişik amaçlarla 7 bitkinin kullanıldığı saptanmıştır. |
52 |
| Eğirdir (Isparta) | Halk tarafından kullanımı olan 66 tıbbi bitki kaydedilmiştir. |
53 |
| Kuzeybatı Anadolu(Zonguldak, Bartın, Karabük, Kocaeli, Sakarya) |
67 bitki ve 8 hayvandan elde edilen 116 halk ilacı saptanmıştır. |
54 |
| Giresun | Giresun ilinde yetişen 181 tıbbi bitki ve 52 zehirli bitki tespit edilmiştir. Yöreden sağlanan 17 materyal ve kaynaklardan saptanan 31 bitkinin kaynaklara göre kimyasal bileşimleri belirlenip yöresel kullanımları ile bilinen etkileri ve kullanımları karşılaştırılmıştır. |
55 |
| Şile (İstanbul) | Halkın tedavide kullandığı 43 tıbbi bitki belirlenmiştir. | 56 |
| Elazığ | Etnobotanik değeri olan 251 bitki saptanmıştır. Bunlardan 12 tanesinin tıbbi amaçlar dışında kullanıldığı görülmüştür. |
57 |
| Gediz (Kütahya) | Halk arasında 9 bitki türünün tedavide kullanılışı belirtilmiştir. |
58 |
| Bartın | 278 takson saptanmıştır. 115 bitki insan ve hayvanlar tarafından yenmekte, 97’si tedavide, 23’ü ağaç işlerinde ve 64’ünün de diğer alanlarda (süs bitkisi, böcek kaçırıcı ve öldürücü, boyar madde, dokuma vb.) kullanıldığı tespit edilmiştir. |
44 |
| Ilıca (Erzurum) | 52 bitki türünün halk tarafından tedavi amacıyla kullanıldığı saptanmıştır. |
59 |
| Kilis | Halk arasında çok iyi bilinen ve aktarlarda satılan 21 bitkinin genel ve tıbbi özellikleri kapsamlı olarak verilmeye çalışılmıştır. Ayrıca yörede eskiden beri kullanılagelen 55 bitkinin yerel adları, kullanılan kısımları ve kullanım şekilleri verilmiştir. | 60 |
| Aladağlar (Yahyalı, Kayseri) |
38 bitkinin yöresel isimleri ve kullanım alanları derlenerek verilmiştir. Kullanımları örtüşmekle birlikte 4 bitkinin boyamada, 17 bitkinin gıda olarak, 15 bitkinin tedavi amacıyla ve 6 bitkinin de diğer amaçlarla kullanıldığı belirtilmiştir. | 45 |
| Karaman | 131 bitki saptanmış. 76’sının tıbbi, 45’inin yiyecek, 2’sinin gereç yapımında, 5’inin boya, 2’sinin nazarlık yapımında, 1’inin ise sabun yapımında kullanıldığı ortaya konmuştur. | 61 |
| Kızılkaya (Aksaray) | 300’ü aşkın bitkinin köylülerce adlandırıldığı ve çoğunun çeşitli amaçlarla kullanıldığı saptanmıştır (hayvan yiyeceği, polen ya da nektar kaynağı, yiyecek, gen kaynağı, etken madde kaynağı, tıbbi ve zehirli bitkiler). | 62 |
| Pürenbeleni ve Yanıktepe köyleri (Mersin) |
36 adet bitki saptanmış. 25’inin gıda, 8’inin tedavi ve 9’unun değişik amaçlarla kullanıldığı belirtilmiştir. | 63 |
| Balıkesir | Doğal yayılış gösteren ve meyvelerinden yararlanılabilen bitki türleri ve bunların yöresel isimleri ile kullanım alanları belirlenmiştir. 37 tür ve 15 alttür olmak üzere 52 takson tespit edilmiştir. | 64 |
| Gönen (Balıkesir) | 84 tane halk tarafından kullanılan tıbbi bitki kaydedilmiştir. | 65 |
| Orta Anadolu (Ankara, Kayseri, Niğde illeri ve Karaman, Konya illerinin güneydoğu bölgesini kapsayanalan) |
103 bitkiden ve 4 hayvandan elde edilen 291 halk ilacı belirlenmiştir. | 66 |
| Ermenek (Karaman) | Yöreden toplanan ve tedavi amacıyla kullanılan 47 bitkisel materyal saptanmıştır. Kullanılan kısımları üzerinde kimyasal çalışmalar yapılarak bulunan maddeler belirlenmiş, kaynaklar taranarak sonuçlar, kimyasal bileşik ve tıbbi kullanışları açısından karşılaştırılmıştır. | 67 |
| Gölbaşı (Ankara) | Anket çalışması sonucunda, halkın % 78.7’sinin gıda ve tedavi amacıyla halen yabani bitki tükettiği belirlenmiştir. Yabani bitki tüketen bireylerin % 68.6’sı yabani bitkileri gıda olarak, % 3’ü tedavi amacıyla, % 28.4’ü ise her iki amaçla da tükettikleri kaydedilmiştir. |
68 |
| Ege Bölgesi (İzmir, Aydın, Manisa, Uşak, Burdur ve Kütahya) |
106 adet tıbbi bitki türü tayin edilmiş ve bu bitkiler hakkında halk tarafından verilen bilgiler bilimsel veriler ile karşılaştırılarak bir değerlendirme yapılmıştır. | 69 |
| Edirne | 188 tür faydalı bitki saptanmıştır. 154 tanesi tıbbi, 60 tanesi zehirli, 55 tanesi besin, 44 tanesi süs bitkisi olarak tespit edilmiştir. | 70 |
| Köse Dağları (Gümüşhane) | 195 tür ve tür altı kategoriye ait taksonun, tıbbi ve ekonomik kullanım amaçları belirtilmiştir. | 71 |
| Kışlak beldesi (Yayladağı-Hatay) | Halk arasında kullanılan 105 bitkiye ait 94 yöresel ad ve 32 kullanılış şekli hakkında bilgiler verilmiştir. | 47 |
| Ayvacık (Çanakkale) | 87 bitki taksonu saptanmıştır. 48’i yiyecek, 35’i tıbbi amaçlı, 5’i boya bitkisi, 4’ü yakacak, 3’ü süs bitkisi ve 8’inin de çeşitli amaçlarla kullanıldığı kaydedilmiştir. | 9 |
| Bodrum Yarımadası (Muğla) | Gıda grubu 142 doğal, 36’sı da kültürü yapılan bitki tespit edilmiştir. Tıbbi bitki grubunun 92’si doğal, 24’ü kültür ya da bölgeye özgü olmayan, 60 bitkiden oluşan hayvan yemi grubu ve 40 tür de el sanatları grubu (sepet, hasır, kaşık gibi) olarak sınıflandırılmıştır. Bazı türlerin de çardak, çit yapımından, balık avlama ve sosyal kullanımlara değin uzanan geniş bir kullanım çeşitlemesi elde edilmiştir. |
72 |
| Düzce (Konuralp), Diyarbakır, Ankara (Ortaköy, Keçiören, Çubuk, Kızılcahamam), Eskişehir, Kırşehir (Akpınar-Büyükabdiuşağı köyü), Gaziantep, Nevşehir, Manisa (Yakaköy), Kocaeli (Uzunçiftlik), Tunceli (Pülümür), İzmir, Mersin (Arpaçsakarlar), Tokat (Turhal), Şanlıurfa (Siverek) | “Enobotanik değeri olan” 247 bitki saptanmıştır. 101 tanesinin yalnız gıda olarak, 78 bitkinin tedavi, 65 bitkinin ise gıda ve tedavi, 3 bitkinin çeşitli amaçlar için (yün boyama, nazarlık, süs eşyası olarak) kullanıldığı belirlenmiştir. | 73 |
| Kütahya | 57 bitkinin halk ilacı olarak değişik amaçlarla ve değişik şekillerde kullanıldığı ortaya konmuştur. | 74 |
| Datça (Muğla) | 26 bitkiden çeşitli amaçlarla yararlanıldığı saptanmıştır. Bunların çoğu tedavide ve beslenmede yararlanılan bitkilerdir. | 75 |
| Baba Dağı (Muğla) ve Fethiye Yöresi | Halkın, çoğunluğu tıbbi amaçlı olmakla birlikte çeşitli amaçlarla yararlandığı 11 bitki türü saptanmıştır. | 76 |
Tablonun devamı için fotoğrafları inceleyebilirsiniz.
Bu çalışmaların dışında XVI. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (2006) bildirilerinde yer alan “Akçadağ (Malatya) İlçesinde Boya Amacıyla Kullanılan Bitkiler”, “Bursa ve Yakın İlçe Pazarlarında Satılan ve Halk Tarafından Kullanılan Bitkiler” adlı çalışmalar 130, XVII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (2007) bildirilerinde yer alan “İç Anadolu’nun Bazı Yerleşim Birimlerinde Etnobotanik Bir Çalışma”, “Ankara-Kızılcahamam Yöresi Halk İlaçları Araştırması”, “Ayvalık’ta İlaç ve Gıda olarak Kullanılan Doğal Bitkiler”, “Kürecik (Akçadağ/Malatya) Bucağında Halk İlacı olarak Kullanılan Bitkiler” adlı çalışmalar 131, XVIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (2008) bildirilerinde yer alan “Kozan’da (Adana)
Halk ilacı olarak Kullanılan Bazı Bitkiler”, “Işık Dağı ve Çevresinin Florası ve Etnobotanik Araştırmalar”, “İncek (Ankara) Florası ve Etnobotanik Araştırmalar”, “Düzce İlinin Etnobotanik Özellikleri-I”, “Bayramiç (Çanakkale) Yöresinin Geleneksel Halk İlacı olarak Kullanılan Bitkileri”, “Bilecik, Bursa ve Edirne Çevrelerinde Halk İlacı olarak Kullanılan Bazı Bitkiler”, “Afyon, Denizli ve Kütahya İllerinin Bazı Yerleşim Birimlerinde Etnobotanik Araştırmalar”, “Güney Marmara’nın Etnoforası, Tefenni (Burdur) İlçesi’nde Kullanılan Halk İlaçları”, “Isparta, Hatay ve Mersin
İllerinin Bazı Yerleşim Birimlerinde Halk İlacı olarak Kullanılan Bitkiler”, “Iğdır Florasının Etnoforası Hakkında Ön Bilgiler” 132 adlı çalışmalar da yer almaktadır.
Ayrıca Ertan Tuzlacı’nın Şifa Niyetine 133 adlı kitabında bahsettiği Eczacılık Fakültesi son sınıf öğrenci ödevi şeklinde olan Bolu, Seydişehir (Konya), Anamur (İçel), Kumluca (Antalya)’da geleneksel halk ilacı olarak yararlanılan bazı bitkiler üzerine araştırmaları da vardır.
Bitki insan ilişkileri insanlık tarihi kadar eskidir. Bitkilerle ilgili bilgiler nesiller boyu aktarılarak günümüze kadar ulaşmıştır. İnsan bitki ilişkilerini her boyutuyla inceleyen etnobotanik bilimi sayesinde, bitkilerin daha önceden bilinmeyen özellikleri de dâhil, birçok farklı kullanımıyla ilgili yeni bilgiler gün ışığına çıkmaktadır. Aynı zamanda bu bilim, halkın yerel kültürünün ve yaşam tarzının korunması yönünde de yardımcı olmaktadır. İnsanlar gıda ya da sağlık için kullanacakları bitkilerin potansiyel yarar ve zararlarını belirlemek için önce çok az bir miktarını denemekte, sonra da genel olarak kullanıp kullanmayacağı ile ilgili bir sonuca ulaşmak için miktarı arttırarak denemelerini tekrarlamaktadır.
Geçmişten günümüze gelen bitkilerin farklı kullanım alanlarıyla ilgili bu süreç içinde, en yoğun ilgiyi insanların bitkileri hastalıkların tedavisinde kullanmaları çekmektedir. Çünkü insan, değişik toplumlarda ve kültürlerde farklılıklar göstermesine karşın, çoğunluğu bitkisel olan değişik doğal kaynaklardan şifa aramaktadır. Halk ilaçlarıyla tedavi geçmişte olduğu gibi günümüzde de geçerliliğini sürdürmekte ve dünya üzerinde özellikle modern sağlık hizmetlerinin yeterli olmadığı alanlarda halk sağlığı açısından önem taşımaktadır. Tıbbi bitkiler tedavi edici etkilerini,
sentezledikleri biyolojik olarak aktif kimyasal bileşikler aracılığıyla gösterirler 4,5,10,33,134. Bitkilerden elde edilen saf etken maddelerin kullanımları oldukça yaygındır. Bu etkili bileşikler ilaç sanayi tarafından da modern ilaç formülasyonlarının hazırlanmasında kullanılmaktadır. Bu nedenle, öncelikle yüzlerce yıldan beri halkın yararlı olduğuna inanarak ısrarla kullandığı bitkiler üzerinde çalışmak sonuca ulaşmayı kolaylaştıracaktır. Bu sayede hem eldeki veriler bilimsel olarak ispatlanacak, hem de zaman ve maddi bakımdan kısıtlı imkânlara sahip araştırıcıların bu tarz
kayıpları önlenmiş olacaktır 5,33.
Günümüzde tedavi alanında kullanılan efedrin, essin, digitoksin, kinin, kokain, reserpin, salisin, senne antrakinonları gibi ilaç etken maddelerinin keşfni, çeşitli toplumlarda yapılmış olan etnobotanik araştırmalara borçluyuz 4,33,135.
Etnobotanik çalışmaların bilimsel değerini ve önemini ortaya koymaya çalıştığımız bu derleme çalışmasında, etnobotanik çalışmaların dünyadaki ve özellikle ülkemizdeki durumu gözden geçirilmiştir. Bu alanda yapılan çalışmalarda tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de yıldan yıla sürekli bir artış söz konusudur. Bu sonucu, 70 yıllık (1928-1997) Cumhuriyet dönemini kapsayan Sadıkoğlu’nun çalışmasında 42 ve sonrasında yapılan çalışmalarda da görmek mümkündür. Elde ettiğimiz bilgiler doğrultusunda ülkemizde en fazla etnobotanik araştırmanın İç Anadolu
Bölgesi’nde, en az ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yapıldığını söyleyebiliriz.
Son yıllarda özellikle Doğu Anadolu Bölgesi’nde yapılan araştırmalarda artış olduğu görülmüştür. Yapılan etnobotanik çalışmaların içeriği incelendiği zaman, tıbbi bitkilerin kullanımının yoğunluk kazandığı tespit edilmiştir. İkinci sırayı gıda amacıyla kullanılan bitkiler almaktadır. Ancak, son yıllarda bitkilerin her türlü kullanımını ele alan geniş kapsamlı yapılan etnobotanik çalışmaların da önem kazandığı tespit edilmiştir.
Sadıkoğlu’nun çalışmasında olduğu gibi, çalışma kapsamımızda olan yıllar arasında etnobotanik çalışma ve yayın sayısı yıldan yıla artmıştır. Bu dönemdeki belki de en önemli gözlem çalışmaların yurt dışı dergilerde de yayınlanmış olmasıdır.
Sadıkoğlu, sekiz ilde (Batman, Çankırı, Kırıkkale, Mardin, Nevşehir, Sakarya, Şırnak ve Zonguldak) etnobotanik çalışma olmadığını kaydetmiştir 42. Sadıkoğlu tez çalışmasında 5 Zonguldak ili için 3 araştırmanın varlığını kaydetmiştir, ancak yayınladığı makalede bu il için çalışma göstermemiştir.
Biz bu derlemede sonuçları değerlendirirken yayındaki verileri esas aldık. Buna göre, geçen 20 yıllık süre içinde yine Batman ve Kırıkkale illerinin etnobotanik açıdan incelenmediğini tespit ettik.
Birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış olan Türkiye, kültürel zenginliği ve zengin foristik yapısı bakımından etnobotanik çalışmalar için oldukça zengin bir araştırma ortamı oluşturmaktadır. Yapılan ve yapılacak olan etnobotanik çalışmalar halkımız ile bitkiler arasındaki ilişkiyi gelecek kuşaklara aktarması bakımından önem taşımaktadır. Böylece geleneksel bilginin unutulup kaybolması önlenecektir. Özellikle geleneksel halk ilaçları üzerine bilimsel temele dayanan araştırmalar ile geniş halk kitlelerinin yararına sunulabilecek yeni ilaçların keşfedilebilmesi mümkün olacaktır. Bu bilinç, yayınlardan da gözlemlediğimiz gibi, ülkemizde de artık yerleşmiş ve olumlu sonuçlarını vermeye başlamıştır.
Etnobotanik çalışmaların, şimdiye kadar pek çok araştırmacı tarafından da vurgulandığı gibi, bir merkezde toplanması kültürel değerlerimize, çok sayıda gen kaynağı bitkimiz ile endemik bitkilerimize sahip çıkmak ve şimdiye kadar olduğu gibi bundan sonra da gelecek kuşaklara bu bilgilerin ve kültürel zenginliğin aktarımını sağlamak açısından önemli ve gerekli bir adım olarak görülmektedir.
Gülsen Kendir*, Ayşegül Güvenç*0
Ankara Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, 06100, Tandoğan, Ankara, TÜRKİYE
E-mail: aguvenc@pharmacy.ankara.edu.tr
Kabul Ediliş: 15.07.2010
1. Gezgin, D., Bitki Mitosları, Sel Yayıncılık, (2006).
2. Koçyiğit, M., Yalova İlinde Etnobotanik Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Özhatay, N., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2005).
3. Lewin, R., Modern İnsanın Kökeni, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Çeviri: N. Özüaydın, 7. basım, TÜBİTAK, Ankara, (2000).
4. Heinrich, M., Barnes, J., Gibbons, S., Williamson, E.M., Fundementals of Pharmacognosy and Phytotherapy, Churchill Livingstone, Edinburgh, (2004).
5. Sadıkoğlu, N., Cumhuriyet Dönemi Türk Etnobotanik Araştırmalar Arşivi, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Alpınar, K., İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü,
(1998).
6. Başaran, S., Elmalı Yöresinde Doğal olarak Yetişen Bazı Bitkilerin Etnobotanik Özellikleri, Batı Akdeniz ormancılık Araştırma Müdürlüğü Dergisi, Çevre ve orman Bakanlığı Yayın No:211, Sayı:5, Antalya, (2003).
7. Alpınar, K., Saçlı, S., Türkiye’deki Etnobotanik Çalışmalar Hakkında Bir Bibliyografya, XI.Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Ankara, 1996, “Bildiri kitabı”, Ed. Coşkun,
M., Ankara Üni. Ecz. Fak. Yay. No. 75, s. 157-166, Ankara (1997).
8. ospankulova, E., Türkiye Etnobotanik Araştırmalar Veri Tabanı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Alpınar, K.., İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2005).
9. Tütenocaklı, T., Ayvacık (B1, Çanakkale) ve Çevresinin Etnobotaniği, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Uysal, İ., Çanakkale onsekiz Mart Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2002).
10. Graham, L. E., Graham, J. M., Wilcow, L. W., Bitki Biyolojisi, Çeviri Editörü: Kani Işık, Akdeniz Üniversitesi, Palme Yayıncılık (2004).
11. Yıldırımlı, S., Etnobotanik ve Türk Etnobotaniği, Kebikeç İnsan Bilimleri için Kaynak Araştırmaları Dergisi, 17, s. 175-193 (2004).
12. Baytop, T., Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, (1999).
13. onar, S., Bandırma (A1(A), Balıkesir) ve Çevresinin Etnobotaniği, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Uysal, İ., Çanakkale onsekiz Mart Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,
(2006).
14. Ertuğ, F., Etnobotanik Enstitüsü, TÜBİTAK Bilim ve Teknik, s. 98-99, (1996).
15. Ertuğ, Z. F., Proceding of the IVth international congress of ethnobotany (ICEB 2005) “Ethnobotany: At the junction of the continents and the disciples”, 21-26 August 2005,
İstanbul-Turkey.
16. Özhatay, N., Koyuncu, M., Atay, S., Byfıeld, A., Türkiye’nin Doğal Tıbbi Bitkilerinin Ticareti Hakkında Bir Çalışma, Doğal Hayatı Koruma Derneği, I.S.B.N. 975-96081-9-7,İstanbul, (1997).
17. Baytop, T., Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu yayınları: 578, Ankara, (1994).
18. Etnofertug.blogspot
19. Sezik, E., Yeşilada, E., Türkiye’de Bitkilerin Halk İlacı olarak Kullanılışı, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı Bildiri Kitabı, s. 103-112, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fak. E. Gürkan, E. Tuzlacı (Eds.), İstanbul, 20-22 Eylül (2000).
20. Höft, M., Barık, S. K., Lykke, A. M., Quantitative Ethnobotany, People and Plants Working Paper 6, s. 1-3, June 1999.
21. Ali-Shtayeh, M.S., Jamous, R.M., Al-Shafe, J.H., Elgharabah, W.A., Kherfan, F.A., Qarariah, K.H., Khdair, I.S., Soos, I.M., Musleh, A.A., Isa, B.A., Herzallah, H.M., Khlaif, R.B., Aiash, S.M., Swaiti, G.M., Abuzahra, M.A., Ali, M.M., Saif, N.A., Azem, H.K., Nasrallah, H.A., Traditional knowledge of wild edible plants used in Palestine (Northern West Bank): a comparative study, J. Ethnobiol. Ethnomed., 4, 1-13, (2008).
22. Hadjichambis, A.C., Paraskeva-Hadjichambi, D., Della, A., Giusti, M.E., De Pasquale, C., Lenzarini, C., Censorii, E., Gonzales-Tejero, M.R., Sanchez-Rojas, C.P., Ramiro Gutierrez, J.M., Skoula, M., Johnson, C., Sarpaki, A., Hmamouchi, M., Jorhi, S., ElDemerdash, M., El-Zayat, M., Pieroni, A., Wild and semi-domesticated food plant consumption in seven circum Mediterranean areas. Int. J. Food Sci. Nutr. 19, 1-32, (2007).
23. Davis, P. H., Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vol. 1-9, Edinburgh University Press. Edinburgh, (1965-1985).
24. Davis, P. H., Mill, R.R., Tan, K., Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vol. 10, Edinburgh University Press. Edinburgh, (1988).
25. Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T. and Başer, K.H.C., Flora of Turkey, Volume 11, Edinburgh University Press. Edinburgh, (2000).
26. Ekim, T., Koyuncu, M., Erik, S. ve İlarslan, R., Türkiye’nin Tehlike Altındaki Nadir ve Endemik Bitkileri, Türkiye Tabiatını Koruma Derneği Yayınları, (1989).
27. Erik, S. ve Tarıkahya, B., Türkiye Florası Üzerine, Kebikeç İnsan Bilimleri için Kaynak Araştırmaları Dergisi, Alp Matbaası, Ankara, 17, 139-163, (2004).
28. Ekim, T., Koyuncu, M., Vural, M., Duman, H., Aytaç, Z., Adıgüzel, N., Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı Eğrelti ve Tohumlu bitkiler.Türkiye Tabiatını Koruma Derneği, Ankara, (2000).
29. Özkan, Z. C., Gümüşhane Yöresi Doğal Tıbbi Bitkilerinin Tanınması, Yetiştirilmesi ve Değerlendirilmesi, Araştırma Projesi, KTÜ orman Fakültesi, orman Mühendisliği Bölümü, İstanbul, (2002).
30. Aydın, S., Anadolu Diyagonali: Ekolojik Kesinti Tarihsel-Kültürel bir Farklılığa İşaret edebilir mi?, Kebikeç İnsan Bilimleri için Kaynak Araştırmaları Dergisi, 17, 117-137 (2004).
31. Leaman, D. J., Sustainable Wild Collection of Medicinal and Aromatic Plants, Development of an International Standard, Medicinal and Aromatic Plants –Springer, Ed: R.J. Bogers, Netherlands (2006).
32. WHo: “Traditional Medicine”, World Health organization, Geneva, (1979).
33. Başer, K. H. C., Tıbbi Bitkiler, Bilim ve Teknik, Sayı 331, Haziran, 76-79, (1995).
34. WHo: Regulatory Situation of Herbal Medicines-A Worldwide Review, World Health or ganization, Geneva, (1998).
35. WHo: “Traditional Medicine Strategy 2002-2005”, Document WHo/EDM/TRM/2002.1, World Health organization, Geneva, (2002).
36. Tarakçı, S., Beykoz Civarındaki Tıbbi Özellik Taşıyan Bitkiler Üzerine Araştırmalar, Doktora Tezi, Danışman: Sümer, S., Marmara Üniversitesi Fen Bil. Enst. (2006).
37. Bulut, G., Narman (Erzurum) ve Köylerinde Halk İlacı olarak Kullanılan Bitkiler, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Özgen, U., Atatürk Üniv. Sağlık Bil. Enst. (2005).
38. Eyüboğlu, M., okaygün, I., Yaraş, F., Doğal Boyalarla Yün Boyama Uygulamalı ve Geleneksel Yöntemler, Uygulama Eğitim Vakfı, Özkur Basımevi, İstanbul, (1983).
39. Sütlüpınar, N., Türkiye’de Doğal İlaçlarla Tedavinin Bugünkü Durumu, Bitkilerle Tedavi. MİSEP X. (Meslek içi sürekli eğitim programı). İstanbul Eczacı odası Yayınları/14, (1994).
40. Baytop, T., Türkiye’de Tıbbi ve Kokulu Bitkilerin Kullanılışına Tarihsel Bakış, TAB Bülteni, 10, 24-27, (1994).
41. Baytop, A., Türkiye’de Botanik Tarihi Araştırmaları, TÜBİTAK Yayınları Akademik Dizi 3. (2003).
42. Sadıkoğlu, N., Alpınar, K., An Evaluation of Turkish Ethnobotanical Studies (1928-1997), İstanbul Ecz. Fak. Mec. 37, 61-66, (2004).
43. Türkiye İstatistik Kurumu Yayın ve Bilgi Dağıtım Daire Başkanlığı, Bilgi Dağıtım Grubu, TUIKbilgi (bilgi@tuik.gov.tr), (2007).
44. Sadıkoğlu, N., Alpınar, K., Etnobotanik Açıdan Bartın, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fak., Gürkan, E., Tuzlacı E., (Eds.), 20-22 Eylül, İstanbul, (2000).
45. Bağcı, Y., Aladağlar (Yahyalı, Kayseri) ve Çevresinin Etnobotanik Özellikleri, ot Sistematik Botanik Dergisi, 7, 1, 89-94, (2000).
46. Duran, A., Akseki (Antalya) İlçesindeki Bazı Bitkilerin Yerel Adları ve Etnobotanik Özellikleri, ot Sistematik Botanik Dergisi, 5, 1, 77-92, (1998).
47. Keskin, M., Alpınar, K., Kışlak (Yayladağı-Hatay) Hakkında Etnobotanik Bir Araştırma, ot Sistematik Botanik Dergisi, 9, 2, 91-100, (2002).
48. Koyuncu, o., Geyve (Sakarya) ve Çevresinin Floristik ve Etnobotanik Açıdan İncelenmesi, Doktora Tezi, Danışman: Tokur, S., Eskişehir osman Gazi Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, (2005).
49. Sinan, o., Ankara, Çubuk (Esenboğa) Yöresinde Halk Arasında Kullanılan Şifalı Bitkiler (Lisans Bitirme Tezi). Balıkesir Üniversitesi, Necatibey Eğitim Fakültesi, Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı, (1998).
50. Akalın, E., Tekirdağ İli Halk İlaçları ve Gıda olarak Kullanılan Yabani Bitkiler, Geleneksel ve Folklorik Droglar Dergisi, Cilt:5(1), 1-98, (1998).
51. Gez, S. ve Şimşek, S., Babadağ’ın Tıbbi Bitkileri. Denizli: I. Babadağ Sempozyumu, Pamukkale Üniversitesi, (1999).
52. Çelik, A., Çiçek, M. ve Uşak, M., Denizli ve Çevresinde Yayılış Gösteren Bazı Türlerin Etnobotanik Özellikleri. Denizli: I. Babadağ Sempozyumu, Pamukkale Üniversitesi, (1999).
53. Tuzlacı, E., Erol, M. K., Turkish Folk Medicinal Plants, Part II:Eğirdir (Isparta), Fitoterapia 70, 593-610, (1999).
54. Yeşilada, E., Sezik, E., Honda, G., Takaishi, Y., Takeda, Y., Tanaka, T., Traditional Medicine in Turkey IX. Folk Medicine in North-west Anatolia, Journal of Ethnopharmacology, 64, 195-210, (1999).
55. Çubukçu, B., Melikoğlu, G., Giresun İli Bitkileri ve Halk İlaçları, Geleneksel ve Folklorik Droglar Dergisi, Cilt: 6 (1), 1-105, (1999).
56. Tuzlacı, E., Tolon, E., Turkish Folk Medicinal Plants, Part III: Şile (İstanbul), Fitoterapia, 71, 673-685, (2000).
57. Türkoğlu, İ., Elazığ İlindeki Etnobotanik Değeri olan Taksonların Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Civelek, Ş., Fırat Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2000).
58. Yücel, E., Tülükoğlu, A., Gediz (Kütahya) Çevresinde Halk İlacı olarak Kullanılan Bitkiler, Ekoloji Çevre Dergisi, 9(6), 12-14, (2000).
59. Özgen, U., Çoşkun, M., Ilıca (Erzurum) İlçesine Bağlı Köylerde Halk İlacı olarak Kullanılan Bitkiler, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fak., Gürkan, E., Tuzlacı E., (Eds.), 20-22 Eylül, İstanbul, (2000).
60. Sürmeli, B., Sakçalı, S., Öztürk, M., Serin, M., Kilis ve Çevresinde Halk Hekimliğinde Kullanılan Bitkiler, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fak., Gürkan, E., Tuzlacı E., (Eds.), 20-22 Eylül, İstanbul, (2000).
61. Koçak, S., Özhatay, N., Local Names of Some Plants from Karaman Province, J. Fac. Pharm. İstanbul, 33, 27-36, (2000).
62. Ertuğ, Z. F., An Ethnobotanical Study in Central Anatolia (Turkey), Economic Botany 54(2), 155-182, (2000).
63. Abay, G., Kılıç, A., Pürenbeleni ve Yanıktepe (Mersin) Yörelerindeki Bazı Bitkilerin Yöresel Adları ve Etnobotanik Özellikleri, ot Sistematik Botanik Dergisi, 8(2), 97-104, (2001).
64. Duran, A., Satıl, F., Tümen, G., Balıkesir Yöresinde Yenen Yabani Meyveler ve Etnobotanik Özellikleri, ot Sistematik Botanik Dergisi, 8(1), 87-94, (2001).
65. Tuzlacı, E., Eryaşar Aymaz, P., Turkish Folk Medicinal Plants, Part IV:Gönen (Balıkesir), Fitoterapia, 72, 323-343, (2001).
66. Sezik, E., Yeşilada, E., Honda, G., Takaishi, Y., Takeda, Y., Tanaka, T., Traditional Medicine in Turkey X. Folk Medicine in Central Anatolia, Journal of Ethnopharmacology, 75, 95–115, (2001).
67. Yeni, E., Ermenek (Karaman) ve Yöresinde Yetişen Tıbbi Bitkiler Üzerine Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Ünal, A., Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2001).
68. Şimşek, I., Aytekin, F., Yeşilada, E., Yıldırımlı, Ş., Ankara, Gölbaşı’nda Yabani Bitkilerin Kullanılış Amaçları ve Şekilleri Üzerinde Bir Araştırma, ot Sistematik Botanik Dergisi, 8, 2, 105-120, (2001).
69. Aslan, A., Ege Bölgesi Bazı Halk İlaçları Üzerinde Etnofarmakognozik Bir Değerlendirme, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Mat, A., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2002).
70. Saylam, B., Edirne ve Çevresinde Doğal ortamda Yetişen Faydalı Bitkiler (Tıbbi, Zehirli, Besin, Süs Bitkileri), Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Dalgıç, G., Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2002).
71. Kandemir, A., Beyazoğlu, o., Köse Dağları’nın (Gümüşhane) Tıbbi ve Ekonomik Bitkileri, S.D.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 6-3, 148-157, (2002).
72. Ertuğ, Z. F., Bodrum Yöresinde Halk Tıbbında Yararlanılan Bitkiler, 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Başer K.H.C., Kırımer N., (Eds.), 29-31 Mayıs, Eskişehir, (2002).
73. Şimşek, I., Aytekin, F., Yeşilada, E., Yıldırımlı, Ş., Anadolu’da Halk Arasında Bitkilerin Kullanılış Amaçları Üzerinde Etnobotanik Bir Çalışma, 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Başer K.H.C., Kırımer N., (Eds.), 29-31 Mayıs 2002, Eskişehir.
74. Eyinç, M., Kütahya ve Çevresinde Halk İlacı olarak Kullanılan Bitkiler, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Benlioğlu, o. N., Dumlupınar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2002).
75. Tuzlacı, E., Datça Yarımadası (Muğla) Florası ve Bu Yörede Halkın Yararlandığı Bitkiler, 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Başer K.H.C., Kırımer N., (Eds.), 29-31 Mayıs 2002, Eskişehir.
76. Tuzlacı, E., Baba Dağı (Muğla) Florası ve Fethiye Yöresinde Halkın Yararlandığı Bitkiler Hakkında, Bir Ön Araştırma, 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Başer, K.H.C., Kırımer, N., (Eds.), 29-31 Mayıs 2002, Eskişehir.
77. Çelikel, Ö., Kayseri ve Çevresinde Halk Tarafından Kullanılan Bitkilerin Yöresel Adları ve Kullanım Amaçları, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Aksoy, A., Erciyes Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, (2002).
78. Akçiçek, E., Vural, M., Kumalar dağı (Afyon) ve Çevresindeki Bazı Bitkilerin Yöresel Adları ve Etnobotanik Özellikleri, ot Sistematik Botanik Dergisi, 10(2),151-162 (2003).
79. Emre, G., Ezine (Çanakkale) Yöresinin Geleneksel Halk İlacı olarak Kullanılan Bitkileri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Tuzlacı, E., Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2003).
80. Sadıkoğlu, E., Koçarlı (Aydın) Yöresinin Geleneksel Halk İlacı olarak Kullanılan Bitkileri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Tuzlacı, E., Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2003).
81. Koca, A., Akçakoca (Düzce) İlçesinin Florası ve Etnobotanik Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Yıldırımlı, Ş., Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2003).
82. Ezer, N., Avcı, K., Çerkeş (Çankırı) Yöresinde Kullanılan Halk İlaçları, Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, 24, 67-80, (2004).
83. Vural, H., Bilecik İli Halk İlaçları Üzerine Farmakognozik Araştırmalar, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Sarıyar, G., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2004).
84. Doğanoğlu, Ö., Yenişarbademli-Isparta Yöresindeki Doğal Faydalı Bitkiler Üzerine Araştırmalar, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Dutkuner, İ., Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2004).
85. Ecevit Genç, G., Özhatay, N., An Ethnobotanical Study from European Part of İstanbul (Çatalca) in Turkey (I), J. Fac. Pharm. Istanbul, 37, 67-73 (2004).
86. Dogan, Y., Baslar, S., Ay, G., Mert, H. H., The Use of Wild Edible Plants in Western and Central Anatolia (Turkey), Economic Botany 58(4), 684–690 (2004).
87. Özgen, U., Kaya, Y., Coşkun, M., Ethnobotanical Studies in The Villages of The District of Ilıca (Province Erzurum), Turkey, Economic Botany 58(4), 691–696 (2004).
88. Özgökçe, F., Özçelik, H., Ethnobotanical Aspects of Some Taxa in East Anatolia, Turkey, Economic Botany 58(4), 697–704 (2004).
89. Şimşek, I., Aytekin, F., Yeşilada, E., Yıldırımlı, Ş., An Ethnobotanical Survey of The Beypazarı, Ayaş and Güdül District Towns of Ankara Province (Turkey), Economic Botany 58(4), 705–720 (2004).
90. Bıçakçı, B., Bergama İlçesinin Etnobotaniği, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Bekat, L., Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2004).
91. Uzun, E., Sarıyar, G., Adsersen, A., Karakoç, B., Ötük, G., oktayoğlu, G., Pırıldar, S., Traditional Medicine in Sakarya Province (Turkey) and Antimicrobial Activities of Selected Species, Journal of Ethnopharmacology, 95, 287-296 (2004).
92. Özdemir, E., Niğde-Aladağlar’ın Batısında Etnobotanik Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Alpınar, K., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2005).
93. Gençler Özkan, A.M., Koyuncu, M., Traditional Medicinal Plants Used in Pınarbaşı area (Kayseri-Türkiye), Turkish J. Pharm. Sci. 2(2), 63-82 (2005).
94. Arslan, Ö., Dereli (Giresun) Yöresinin Geleneksel Halk İlacı olarak Kullanılan Bitkileri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Tuzlacı, E., Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2005).
95. Everest, A., Öztürk, E., Focusing on The Ethnobotanical Uses of Plants in Mersin and Adana Provinces (Turkey), Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 1:6, s. (2005).
96. Sezgin, A., Şuhut (Afyon) İlçesi’nde Kullanılan Halk İlaçları, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Ezer, N., Hacettepe Üniv. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2005).
97. Öztürk, M., Dinç, M., Nizip (Aksaray) Bölgesinin Etnobotanik Özellikleri, ot Sistematik Botanik Dergisi, 12, 1, 93-102, (2005).
98. Ezer, N., Mumcu Arısan, Ö., Folk Medicines in Merzifon (Amasya, Turkey), Turk J. Bot. 30, 223-230 (2006).
99. Erkal Tsetsekos, A., The Ethnobotany of Wild Plant Use in The Konya Basin: A quantitative and ethnoarchaeological approach, The degree of master of science in archaeometry, Supervisor: Doğan M. Co-Supervisor: Summers G. The Graduate School of Natural and Applied Sciences of Middle East Technical University (2006).
100. Tarakçı, S., Beykoz Civarındaki Tıbbi Özellik Taşıyan Bitkiler Üzerine Araştırmalar, Doktora Tezi, Danışman: Sümer, S., Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,
(2006).
101. Ecevit Genç, G., Özhatay, N., An Ethnobotanical Study in Çatalca (European Part of İstanbul) II, Turkish J. Pharm. Sci., 3(2), 73-89, (2006).
102. Alparslan, D. F., Tuzlacı, E., The Folk Medicinal Plants of The European Part of Turkey, Proceedings of the IVth International Congress of Ethnobotany (ICEB 2005), s. 129-132 (2006).
103. Emre Bulut, G., Tuzlacı, E., An Ethnobotanical Study in Bozcaada (Çanakkale-Turkey), Proceedings of the IVth International Congress of Ethnobotany (ICEB 2005), s. 581-583 (2006).
104. Şenol, S. G., Seçmen, Ö., Uğurlu, E., Some Ethnobotanical Uses in The Rural Areas of Ödemiş, Tire, Kiraz (İzmir-Turkey), Proceedings of the IVth International Congress of Ethnobotany (ICEB 2005), s. 605-608 (2006).
105. Mart, S., Bahçe ve Hasanbeyli (osmaniye) Halkının Kullandığı Doğal Bitkilerin Etnobotanik Yönden Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Türkmen, N., Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2006).
106. Bayrak Özbucak, T., Kutbay, H. G., Ergen Akcın, Ö., The Contribution of Wild Edible Plants to Human Nutrition in the Black Sea Region of Turkey, Ethnobotanical Leaflets 10: 98-103, (2006).
107. Elçi, B., Erik, S., Güdül (Ankara) ve Çevresinin Etnobotanik Özellikleri, Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fak. Dergisi, 26(2), 57-64, (2006).
108. Kıran, Ö., Kozan Yöresi Florasındaki Tıbbi Bitkiler ve Bunların Halk Tıbbında Kullanılışı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Uzel, İ., Çukurova Üniv. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2006).
109. Karabaşa, S., Gençler Özkan, A. M., Küre Dağları’nın Bilgisi, Ulus, Aşağıçerçi, Küre Dağları Milli Parkı Ulus Bölgesi’ndeki Sürdürülebilir Geçim Kaynaklarının Saptanması ve Eğitim Projesi (2006).
110. Bulut, Y., Manavgat (Antalya) Yöresinin Faydalı Bitkileri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Özçelik, H., Süleyman Demirel Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, (2006).
111. Bağcı, Y., Savran, A., Dural, H., Pozantı (Adana) ve Çevresindeki Bazı Bitkilerin Yerel Adları ve Etnobotanik Özellikleri, S.Ü. Fen Ed. Fak. Fen Derg.,27, 77-82, (2006).
112. Balos, M. M., Zeytinbahçe ile Akarçay Arasında Kalan (Birecik) Bölgenin Florası ve Etnobotanik Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Akan, H., Harran Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2007).
113. Kültür, Ş., Medicinal Plants Used in Kırklareli Province (Turkey), Journal of Ethnopharmacology, 111, 341–364 (2007).
114. Cansaran, A., Kaya, Ö. F., Yıldırım, C., ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy /Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma, Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi 19(3), 243-257 (2007).
115. Tuzlacı, E., Alparslan, A. F., Turkish Folk Medicinal Plants, Part V: Babaeski (Kırklareli), J. Fac. Pharm. Istanbul 39, 11-23 (2007).
116. Tuzlacı, E., Emre Bulut, G., Turkish Folk Medicinal Plants, Part VII: Ezine (Çanakkale), J. Fac. Pharm. İstanbul 39, 39-51 (2007).
117. Tuzlacı, E., Sadıkoğlu, E., Turkish Folk Medicinal Plants, Part VI: Koçarlı (Aydın), J. Fac. Pharm. İstanbul 39, 25-37 (2007).
118. Aslan, A., Mat, A., Özhatay, N., Sarıyar, G., A Contribution to Traditional Medicine in West Anatolia, J. Fac. Pharm. Istanbul 39, 73-83 (2007).
119. Yeşil, Y., Kürecik Bucağında Etnobotanik Bir Çalışma, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Akalın, E., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2007).
120. Karataş, H., Ilgaz (Çankırı) İlçesi ve Çevresinin Etnobotaniği, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Aytaç, Z., Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2007).
121. Gençay, A., Cizre (Şırnak)’nin Etnobotanik Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Özgökçe, F., Yüzüncüyıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2007).
122. Çimen oral, D., Konya İlinde Kullanılan Halk İlaçları Üzerinde Etnobotanik Araştırmalar, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Aslan, M., Gazi Üniv. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2007).
123. Kazan, D., ortaca (Muğla) İlçesinin Etnobotaniği, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Görk, Ç., Muğla Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (2007).
124. Akgül, S., Mityat (Mardin) Civarında Etnobotanik, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Seçmen, Ö., Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bornova-İzmir, (2008).
125. Kızılarslan, Ç., İzmit Körfezi’nin Güney Kesiminde Etnobotanik Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Özhatay, N., İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (2008).
126. Ugurlu, E., Secmen, Ö., Medicinal Plants Popularly Used in the Villages of Yunt Mountain (Manisa-Turkey), Fitoterapia 79, s. 126-131 (2008).
127. Kargıoğlu, M., Cenkci, S., Serteser, A., Evliyaoğlu, N., Konuk, M., Kök, M. Ş., Bağcı, Y., An Ethnobotanical Survey of Inner-West Anatolia, Turkey, Hum. Ecol. 36, 763-777, (2008).
128. Akan, H., Korkut, M. M., Balos, M. M., Arat Dağı ve Çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) Etnobotanik Bir Araştırma, Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi, 20 (1), 67-81, (2008).
129. Yıldırım, B., Terzioğlu, Ö., Özgökçe, F., Türközü, D., Ethnobotanical and Pharmacological Uses of Some Plants in the Districts of Karpuzalan and Adıgüzel (Van-Turkey), Journal of Animal and Veterinary Advances 7(7), 873-878, (2008).
130. XVI. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Program ve Bildiri Özetleri, 28-30 Haziran Erzurum, (2006).
131. XVII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 26-29 Ekim, Kuşadası, (2007).
132. Fitomed Türkiye, Bihat 2008, Özel sayı, XVIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 16-18 Ekim, İstanbul, (2008).
133. Tuzlacı, E., Şifa Niyetine, Türkiye’nin Bitkisel Halk İlaçları, Alfa Yayınları (2006).
134. Tuzlacı, E., Eryaşar-Aymaz, P., Tolon, E., Geleneksel Halk İlaçlarının Yöresel olarak Araştırılmasının Önemi ve bu Konuda Yaptığımız Çalışmaların Sonuçları, XIII. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı Bildiri Kitabı, s. 79-85, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fak. E. Gürkan, E. Tuzlacı (Eds.), İstanbul, 20-22 Eylül (2000).
135. Alpınar, K., Ayvalık (Balıkesir) ve Yakınındaki Adaların Floristik ve Etnobotanik Açıdan Değerlendirilmeleri. TBAG–1407, s. 159, (1999).
Tıbbi ve Aromatik Bitkiler 
markasıdır.