Doğal boya bitkileri, doğal boyalar, sentetik boyaların zararlı etkileri nedeniyle son zamanlarda tüketicilerin ilgi odağı haline gelmektedir. Doğal renklendiricilerle boyama, eski uygarlık insanlarının uyguladığı en eski tekniklerden biriydi. Savaştepe’de kullanılan yabani bitkileri belirlemek amacıyla 2012-2015 yılları arasında etnobotanik bir
çalışma yapılmıştır. Savaştepe, Türkiye’nin Marmara bölgesine bağlı Balıkesir ilinin bir ilçesidir. Bu çalışma ile Savaştepe (Balıkesir) yöresinde boya bitkilerinin geleneksel kullanımlarını belgelemeyi amaçladık. Tanımlama sonuçlarına göre boya kaynağı olarak 12 familyaya ait 15 tür kullanılmıştır. Bitkilerin kullanılan kısımları çiçekler, meyveler, yapraklar, kökler, tohumlar ve safralardır.
Türkiye doğal boya fabrikaları açısından zengin bir potansiyele sahiptir. Orta Çağ’da göçler nedeniyle kaybolmaya yüz tutan doğal boyama tekniklerini Türkler başarıyla kullanmış ve dünyaya tanıtmışlardır (Eyuboğlu ve diğerleri, 1983). Fransızlar, doğal kök boyalarla pamuğu boyamayı 1715 yılında Türklerden öğrenmiştir (Atayolu, 1933).
Bitkisel kökenli boyalar, halı, kilim, tekstil, deri imalatı, seramik kaplar, güzel sanatlar gibi birçok sanat ve sanayi alanında halen başarı ile kullanılmaktadır (Doğan, 1994). Savaştepe, Türkiye’nin Marmara bölgesinde Balıkesir ilinin bir ilçesidir (Şekil 1). 430 km’lik bir alana sahiptir. 2 fitocoğrafik bölgenin (Akdeniz, Avrupa-Sibirya) lokalizasyon buluşma noktası olması nedeniyle bitki çeşitliliği oldukça zengindir. Nüfus 20.201’dir. Savaştepe’nin 44 köyü var.
20 köyde Karakeçili Yörük, 6 köyde Hardal yörük, 10 köyde Kubaş yörük, 2 köyde Kılaz yörük, 1 köyde Yüncü yörük topluluğu yaşamaktadır. Bu çalışmada Savaştepe (Balıkesir) yöresinde boya bitkilerinin geleneksel kullanımları sıralanmıştır (Tablo 1).
Şekil 1. Savaştepe, Balıkesir ve Türkiye Haritası
Bu çalışma 2012-2015 yılları arasında yapılmıştır. Araştırma alanı Balıkesir ilindedir. Saha çalışması sırasında Savaştepe’deki yerleşim yerleri (44 köy) ziyaret edilmiştir (Özdemir Nath, 2016). Yerel halkla röportajlar yapıldı. Bölgede toplam 205 kişi (107 erkek, 98 kadın) ile görüşülmüştür. Çalışmamızın amacı anlatıldıktan sonra doğal boya
bitkileri ile ilgili sorular sorulmuştur. Yöre halkının yardımıyla toplanan boya bitkileri (Resim 2, 3 ve 4). Toplanan örnekler “Flora of Turkey and the East Aegean Islands” (Davis, 1965–1985; Davis ve diğerleri, 1988; Güner ve diğerleri, 2000) ve ISTE’de (İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu) depolanan örneklerle karşılaştırılmıştır. Toplanan bitki materyalleri, ISTE’de herbaryum örnekleri olarak depolanmıştır. Kişisel koleksiyon olarak E.Ö.
Şekil 2. Savaştepe, Minnetler köyü-Dübekalan, Doğal boyalarla boyanmış el yapımı çantalar.
Şekil 3. Savaştepe, Koğukyurt köyü, Kızılcık (Cornus mas) ile boyanmış bir halı parçası
Şekil 4. Savaştepe-Türdüler köyü, Ahlat (Pyrus elaeagnifolia) ile boyanmış bir halı parçası
Bu çalışma bize ilk kez Balıkesir Savaştepe’deki doğal boya bitkileri hakkında bilgi toplamamızı sağladı. Bitkilerin en çok kullanılan kısımları çiçekler, meyveler, yapraklar, kökler, tohumlar, urlardır. Balıkesir, Savaştepe’de 12 familyaya ait 15 boya bitki türü listelenmiştir (Tablo 1). El yapımı halı veya çantaların yün iplikleri, elbiseler gibi tekstil ürünleri ile kazana bitki parçaları ve su konularak istenilen renkler beklendi. Kül, tuz, demir sülfat (yerel adı saçı kıbrıs)
gibi bazı doğal veya kimyasal aracılar boyama için kullanılır.
Tablo 1. Balıkesir, Savaştepe’deki doğal boya bitkileri türleri, yerel isimleri, kullanılan bölümleri, kullanım alanları ve elde edilen renkleri
*Haşlama/Kaynatma olarak çeviri yapılmıştır.
| Bitki Türleri, Familyası ve Numune NO | Bitki (yerel) isimleri | Kullanılan Bölümü | Kullanım / Alan | Elde Edilen Renk |
|---|---|---|---|---|
| Cornus mas L. (Cornaceae, ISTE 109594, 109595) | Kızılcık, Küren | Tohum | Haşlama / Tekstil | Kırmızı |
| Helleborus orientalis Lam. (Ranunculaceae, E.Ö. 50) |
Karaacakökü, Karacaot, Kökboyası | Kök | Haşlama / Tekstil | Kırmızı |
| Hypericum perforatum L. (Hypericaceae, ISTE 109710, 109717, 109724, 109711, 109712, 109714) |
Boyalık otu, Çayotu, Kantarot, Kantaron, Kantar otu, Katırcı otu, Sarı kantaron |
Kök | Haşlama / Tekstil | Sarı, Yeşil, Kahverengi |
| Jasminum fruticans L. (Oleaceae; ISTE 109861, 109857 |
Çeltek, Çingirlik | Tohum | Haşlama / Tekstil | Siyah |
| Juglans regia L. (Juglandaceae, ISTE 109728) | Ceviz | Kök, Meyve kabuğu, Yaprak |
Haşlama / Tekstil / Dokuma (Yerel isim: Ferace veya Terlik, Geleneksel köy kadın çamaşırları) |
Siyah, Kahverengi |
| Paliurus spina-christi Mill. (Rhamnaceae, ISTE 109893, 109894, 109895) |
Çaltı, Çaltı güllüğü, Çaltı pulu, Karaçaltı | Kök | Haşlama / Tekstil | Kırmızı |
| Prunus divaricata Ledeb. subsp. divaricata (Ledeb.) Schneider (Rosaceae, E.Ö.54) |
Dağ eriği, Erik | Meyve | Meyve reçeli – Haşlama / Tekstil | Parlak Kırmızı |
| Pyrus elaeagnifolia Pall. (Rosaceae, ISTE 109923, 109933) |
Ahlat, Aflat, Alfat, Çakal armudu, Geyik elması, Üvez, Yabani armut |
Meyve | Haşlama / Tekstil | Yeşil |
| Quercus cerris L. (Fagaceae, ISTE 109685, 109687, 109690) |
Ak gobak, Çalı gobağı, Gobak, Karakubak, Kara kombalak, Kızılmeşe, Kobak, Kobar çalısı, Kombalak, Kubak, Kubar, Meşe |
Mazı | Kaynatılarak / Ayakkabı cilası – Dokuma | Kahverengi, Siyah |
| Quercus infectoria G. Olivier (Fagaceae, ISTE 109688, 109693, 109694, 109692) |
Akgobak, Akmeşe, Akpıynar, Çalı kobağı, Gobak, Kasnak, Meşe, Pelit, Palamut, Sartal |
Mazı | Haşlama / Tekstil | Siyah |
| Rhus coriaria L. (Anacardiaceae, ISTE 109538, 109540, 109539) |
Somak, Somak otu, Sumak | Meyve | Haşlama / Tekstil | Kırmızı |
| Rubus sanctus Schreb. (Rosaceae, ISTE 109899, 109900, 109928, 109929, 109939) |
Böğürtlen, Kırıntı | Kök | Haşlama / Tekstil | Sarı |
| Rumex crispus L. (Polygonaceae, ISTE 109883, 109884) |
Alabardağı, Ebe kuzulağı, Eşek alabadası, Labada |
Kök, Çiçek | Haşlama / Tekstil | Bordo, Kırmızı |
| Ruscus aculeatus L. (Asparagaceae, ISTE 109562) |
Değirmen boncuğu, Deve çökürten, Deve tomurcuğu, Kalp otu, Köpek üzümü, Mercan, Sidikkesen otu, Tavşan bubusu, Tavşan memesi, Tavşan otu, Tavşan topu, Tavşan üzümü, Tilki üzümü |
Kök | Haşlama / Tekstil | Sarı |
| Salvia fruticosa Mill. (Labiatae, ISTE 109807, ISTE 109805, ISTE 109792) |
Adaçayı, Boş, Boşotu, Boşapla, Muşapla, Moşapla, Puşapla, Şapla, Yakıotu |
Toprak üstü tüm kısım (Aerial part) |
Haşlama / Tekstil | Kırmızı |
Boya ekstraksiyonu için kullanılan doğal boya bitkileri tıbbi olarak sınıflandırılır ve bunlardan bazılarının son zamanlarda antimikrobiyal aktiviteye, antibakteriyel, antifungal aktiviteye sahip olduğu gösterilmiştir (Husseinet al., 1997; Gerson, 1975; Wagner ve diğerleri, 1989). Yararlı etkileri, toksik olmayan özellikleri, düşük kirlilik ve daha az yan etkisi nedeniyle doğal boyalar tekstil endüstrisi, gıda endüstrisi, oyuncak endüstrisi, ilaç endüstrisi gibi farklı alanlarda daha fazla kullanılmalıdır.
Doğal boya veren kaynakların gerçek potansiyelini ve kullanılabilirliğini değerlendirmek için daha ayrıntılı çalışmalara ve bilimsel araştırmalara ihtiyaç vardır. Bu çalışmada sadece yabani boya bitkileri değil bu bitkilerin yerel isimleri de tespit edilmiştir. Bu makale, aksi takdirde gelecek nesillere kaybolabilecek bölgedeki boya bitkileri hakkında değerli bilgilerin korunmasına yardımcı olur.
Bu araştırma, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Proje Birimi tarafından desteklenen “Savaştepe ve Kepsut Yöresinde (Balıkesir) Etnobotanik Bir Araştırma” doktora tezinin bir bölümüdür. Proje No: 41370.
Natural dye plants in Savaştepe (Balıkesir, Turkey)
Dergipark: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iujfp/issue/27053/284672
Ebru Özdemir Nath ¹,*, Şükran Kültür ²
¹ Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, İstanbul Yeni Yüzyıl Üniversite, 34010 İstanbul, Türkiye
² İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, 34116 İstanbul, Türkiye
Atayolu HS (1933) Boyacılık Tarihinde Türkler, Türk Tarihinin Ana Hatları, Başvekalet Matbaası, Ankara.
Davis PH (Ed.) (1965–1985) Türkiye ve Doğu Ege Adaları Florası, Cilt 1–9. Edinburg University Press, Edinburg.
Davis PH, Mill RR, Tan K (Ed.) (1988) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Cilt 10. Edinburg University Press, Edinburg.
Doğan Y (1994) Ekoloji ÇalışmalarıVitex agnus-castusL. Dokuz Eylül Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü,Yüksek Lisans tez,İzmir.
Eyüboğlu U, Okaygun I, Yaras F (1983) Doğal Boyalarla Yün Boyama, Uygulamalı Eğitim Vakfı Yayınları, Özkur Yayınevi, İstanbul.
Gerson H (1975) 1,4-naftokinonların mantar toksisitesiCandida albicansve Trichophyton mentagrophytes,Olabilmek. J. Mikrobiyol.21:197-205.
Güner A, Özhatay N, Ekim T, Başer KHC, ed. (2000) Türkiye Florası ve Doğu Ege Adaları. Cilt 11 (Ek II), Edinburgh University Press, Edinburgh.
Hussein SAM, Barakat HH, Merfort I, Nawwar MAM (1997), Tanenler punica
granatum,Fitokimya.45:819-823.
Özdemir Nath E (2016) Savaştepe ve Kepsut Bölgesinde (Balıkesir) Etnobotanik Bir Araştırma, İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Farmasötik Botanik Anabilim Dalı,Doktora Tez.İstanbul (Danışman: Doç. Dr. Şükran Kültür).
Wagner H, Kreher B, Lotter H, Hamburger MO, Cordell GA. (1989) Selektif INEPT tekniği ile Tabebuia avellanedae’den yeni izomerik naftol [2,3,-b]furan-4,9-dionların yapı tayini,Helv. Chim. Acta.72:659-667.
Tıbbi ve Aromatik Bitkiler 
markasıdır.