Tıbbı ve Aromatik Makaleler

Batman Yöresinde Yetişen Sumak (Rhus coriaria L.) Bitkisinin Önemi

Batman yöresinde doğal olarak yetişen ve tüketimi son yıllarda her geçen gün giderek artan sumağın meyvesinin kullanım alanlarının önemi

Batman Yöresinde Yetişen Sumak (Rhus coriaria L.) Bitkisinin Önemi

1. GİRİŞ

İnsanoğlunun eski yıllarda yaşamsal faaliyetlerini devam ettirebilmesi için beslenme, barınma ve giyinme gibi temel ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla bitkileri kullanmışlardır. Bu bitkiler arasında sumakta yerini almaktadır.
Sumak bitkisinin boyu 1- 3 metre arasında değişkenlik gösteren çalı veya ağaççık formunda olan çok yıllık bir tıbbi bitkidir. Yaprakları tek, tüylü yapıda ve 5- 15 yaprakçıklıdır (Başoğlu ve Cemeroğlu, 1984).

Sumak çok dallı bir gövdeye sahip olup esnek bir yapıdadır. Yapraklar karşı dizilişli veya sarmal, basit veya pennat parçalı, kulakçıklı veya kulakçıksızdır. Bitkinin yaprakları genellikle 15- 27 cm boyunda, imparipennat parçalı, 9- 15 foliollü, sapsız, yaprak altı yüzeyi aralıklı bir şekilde tüylü, yaprak altında bulunan damarlar sert ve tüylüdür.

Çiçeklerin yapısı salkım şeklinde olup aktinomorf ve erselikdir. Çiçek salkımlarının boyu 20- 25 cm uzunluğunda, sık ve dik bir panikulalı yapıya sahiptir. Ufak, yeşilimsi ve gösterişsiz çiçekleri bulunmasıyla birlikte her bir çiçeğin alt kısmında 3 tane küçük brakte yaprak oluşmaktadır. Bitkinin ovaryumu yumurta şeklinde olup 5’li stamen
bulunmaktadır. Dişi ve erkek çiçekler farklı ağaçlarda yer almaktadır. Dişi çiçeklerin rengi kırmızı, erkek çiçeklerin rengi ise sarı ve yeşildir. Çiçeklerin aktif olduğu zaman aralığı haziran ve temmuz aylarıdır. Çanak yaprakları tüylü ve yeşil renklidir. Taç yaprakları ise 3,0- 4,5 mm boylarında yeşilimtrak renkli olup kenarları kesiklidir. Meyvelerin yapısı yuvarlak ya da basık küremsi şeklinde olup 4- 7 mm çapındadır.

Olgunlaşmamış meyveler yeşil renkten başlayıp, olgunlaşıncaya kadar esmer kırmızı renge dönüşürler (Köroğlu, 1989). Bitkinin çekirdeği basık ve böbrek şeklinde olup gri-kahverengi renkli son derece sert bir özeliğe sahiptir. Çekirdeğin eksenini, ekşi ve hafif baharatımsı lezzette koyu kıvamlı bir özsu içeren meyve eti sarmaktadır. Meyveler olgunlaşınca koyu kırmızı renkli olup üzeri tüylü olmaktadır (Şekil 1.).

Sumak bitkisinin kökleri ve toprak üstü aksamı ticari açıdan önemli olan gallotanen etken maddesini içermektedir. Meyveleri antosiyaninler, gallik asit ve metil/etil esterleri, flavonoitler, uçucu yağ, fenolik asitler, vitamin ve mineraller ihtiva etmektedir. Sumak oldukça iyi bir protein, yağ ve lif kaynağıdır. Bitkini ekşiliğini, tanesinde malik asit bulundurmasından kaynaklandığı düşünülmektedir.

Sumak bitkisinin tanelerinde bol miktarda yağ ve yağ asitleri bulundurmasından dolayı beslenmede oldukça önemli bir kaynak olduğu bilinmektedir. Fazla miktarda tekli doymamış yağ asidi içermesinden kaynaklı oksidadif bozulmalara karşı dayanıklı olmaktadır. Bu nedenden dolayı zeytinyağı ile karıştırılarak yemeklerde ve salatalarda kullanıldığında, yemeklerin uzun süreli muhafaza edildiğini saptamışlardır (Doğan ve Akgül, 2005; Kızıl ve Türk, 2010).

Bunların yanı sıra baharat, boya yapımı, deri işleme teknolojileri, veterinerlik uygulamaları ve kozmetiklerin yapımında da kullanılması sumağın ekonomik değerine katkı sağlanmaktadır (Bloshenko ve Letchamo, 1996; Ünder ve Saltan, 2019). Ülkemizde sumak ekşisi genellikle aile fertlerinin kendi gereksinimlerini temin etmek için yetiştiriciliği yapılmakta olup düşük oranda bile olsa ticari amaçla yapılmaktadır. Ekşi tadı nedeniyle su içerisinde sumak meyveleri bekletildikten sonra elde edilen su “sumak ekşisi” olarak yemeklerde kullanılmaktadır. Ayrıca Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı’nın 2000/16 nolu tebliğinde kuru sumak meyvelerinin sofra tuzuna eklenerek tüketilebileceğini de bildirmiştir (Abu-Reidah, 2014; Tiryaki, 2010). Tüm bu bilgilerden yola çıkılarak sumağın çok iyi bir gıda katkı maddesi olduğu söylenilebilir.

İklim ve Toprak İstekleri

Sumak bitkisi geleneksel toprak işlemeli tarımın yapıldığı arazilerde geniş bir alan oluşturmaktadır. Fakat hafif kumlu, tınlı ve drenaj sorunu olmayan topraklarda iyi yetişmesiyle birlikte bol güneş alan ve kireçli topraklarda da tarımı yapılmaktadır. Bunların yanı sıra Bitki besin elementleri bakımından fakir olan topraklarda da yetişebilmektedir. Sumak bitkisinin toprak seçiciliği yoktur. Genellikle şehir merkezlerinin boş alanlarında ve otoyol kenarlarında da sık sık görülmektedir.

Hava kirliliğine dayanıklı olduğu için kent merkezlerinde rahatlıkla yetiştirilebilir. Kurağa ve soğuğa karşı dayanıklı olan bitki 600-2000 rakımda taşlı, kayalık ve kuru olan alanların ağaçlandırma çalışmalarında kullanılması ön plana çıkmaktadır. Böylelikle ormanlık alanlarında, maden alanlarının iyileştirilmesinde, yol kenarlarında, erezyondan kaynaklı aşınmış alanların ağaçlandırılmasında ve koruma niteliğinde ağaçlandırma çalışmalarında sumak bitkisi değer kazanmaktadır (Şekil 2.) (Brinkman, 1974; Humphrey, 1983; Köroğlu, 1989; Rowe ve Blazich, 2003; Gezer ve Yücedağ, 2006; Göktürk ve ark., 2006)

Sumak bitkisinin yetişme alanları her ne kadar kıyı kesimleri olsa da ülkemizin dört farklı bölgesi olan Ege, Marmara, Güney Doğu Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinde de yetişmektedir. “Somak, tatari, titre, tulum, somalık, tedri” gibi her bölgede farklı isimler ile ifade edilmektedir.

Kullanım Alanları

Halk arasında sumak bitkisinin, kök ve yapraklarından elde edilen dekoksiyon, mide rahatsızlıklarına; olgun meyvelerinden elde edilen dekoksiyon ise böbrek taşlarının düşürülmesinde etkili olduğu; taze yapraklarının ayak topuğuna sarılmasıyla orada bulunan çatlakların giderilmesinde; tanesinin sakız gibi çiğnenerek mide kramplarına ve ağızda bulunan yaralara iyi geldiği bilinmektedir (Güner, 2012; Tuzlacı, 2006; Tuzlacı 2011; Akan ve Bakır, 2015; Durmuş ve ark., 2016).

Sumak bitkisi konjuktivit, dizanteri, karaciğer hastalıkları, yanık ve dermatit gibi rahatsızlıkların tedavisinde uygulandığı saptanmıştır (Ali-Shtayeh ve ark., 2013). Belirli aralıklarla tüketildiğinde, yağ miktarı fazla olan besinlerin neden olduğu karaciğer enzimleri, oksidatif stres ve ateroskleroz üzerinde oldukça koruyucu bir etki oluşturduğu bilinmektedir (Setorki ve ark., 2012). Azerbaycan’da yapılan bir araştırmada sumak tanesinin müshil etkisi gösterdiği ve hipertansiyon ile şeker hastalığına iyi geldiği söylenmektedir (Hasanova, 2000).

Sumak bitkisin farklı kullanım alanlarının olması ile ekonomik bir değere sahip olduğunu ortaya koymaktadır (Kurt ve ark., 2014; Kızıl ve Turk, 2010; Tiryaki 2010). Ülkemizde başlıca boyacı sumağı (Rhus cotinus L.) ve derici sumağı (Rhus coriaria L.) olmak üzere iki tür sumak yetişmektedir (Öncü, 1951). Baharat olarak kullanılan R. coriaria olup bitkinin meyveleri ayıklanıp kurutma işlemi yapıldıktan sonra belirli bir oranda sofra tuzu ekleyerek öğütülür. Bilhassa Güneydoğu Anadolu Bölgesinin, yöresel yemeklerinde Arap mutfak kültürünün esintileri olan nar ekşisi, turunç, koruk suyu yemeklerde ekşi tadı oluşturarak lezzet arttırıcı şekilde yoğun kullanılmasının göstergesidir (Güler, 2010; Karaca ve Karacaoğlu, 2016).

Sumak bitkisi (Rhus coriaria L.) Anacardiaceae familyasına ait olup tropik ve subtropik iklim olan bölgelerde daha yaygın görülmektedir. Dünyada Akdeniz etrafında bulunan ülkeler ve Kanarya adaları ile birlikte doğuda Tacikistan, Afganistan ve İran; Balkanlarda Bulgaristan ve Rusya’ya kadar olan geniş bir bölgede yetişmektedir. Ülkemizde güney ve batı kesimlerde daha fazla olmak üzere her bölgede bulunur (Başoğlu ve Cemeroğlu, 1984; Köroğlu, 1989; Kurucu ve ark., 1993).

Sumak bitkisi ülkemizde Gümüşhane, İzmir, Çanakkale, Kütahya, Artvin, Kastamonu, Denizli, Ankara, Antalya, Hakkâri, Kahramanmaraş, Adana, Gaziantep, Batman ve Diyarbakır illerinde geniş bir alanda yabani olarak yetişmektedir (Baytop, 1963; Davis, 1967; Akgül ve Ayar, 1993; Güner ve ark., 2000). Geniş yelpazeli alana sahip olmasında dolayı Türkiye sumağın gen merkezi konumundadır. Batman ilinin 6 adet ilçesi (Merkez, Gercüş, Sason, Kozluk, Hasankeyf ve Beşiri) bulunmaktadır (Şekil 3.). Batman’ın belli ilçelerinde sumak bitkisi doğada kendiliğinden yetişmektedir. Bu ilçelerin başında Gercüş ve Sason gelmektedir. Gercüş ilçesi; yüksekliği 1100–1200 m olan 850 rakımlı etrafı dağlarla çevrili olan bir platoda yer almaktadır.

Kuzeyinde Hasankeyf, güneyinde Midyat, batısında Savur ve Bismil, doğusunda Dargeçit ilçeleri bulunmaktadır. Yaz mevsiminde sıcaklık 37-40 0C ye kadar ulaşmaktadır. Kış mevsiminde ise 2-6 0C arasında değişkenlik göstermektedir. Sıcaklık ortalaması 20 0C olup karasal iklim tipi hakim olmaktadır. İlçenin geçim kaynağı tarım ve hayvancılık üzerine dayanmaktadır. Fakat sulanabilir arazilerin sınırlı olması ve su kaynaklarının yeterli olmamasından dolayı tarım sektöründe maalesef üretim istenilen düzeye ulaşmamaktadır. Bu nedenlerden dolayı arazilerde yabani olarak yetişen sumak bitkisinin önemi ön plan çıkartmaktadır.

Sason ilçesi, Batman ilinin orman alanları (368.600 da) açısından en zengin konumundadır. Sason da başta palamut olmak üzere, ceviz, menengiç ağacı, çınar, kavak ve sumak gibi birçok ağaçlarından oluşan yoğun bitki örtüsü ile tüm ilçe alanının %57’sini kaplamaktadır. Bölgede tarım alanı olarak birinci derecede olan arazi konumu oldukça azdır. Daha çok engebeli ve araziler parça parça şeklindedir. Eski yıllarda yoğun olarak tütün yetiştiriciliği yapılırken, son zamanlarda ise çilek, ceviz, böğürtlen, ipek böcekçiliği ve bal üretimi yapılmaktadır. Ayrıca bölgede sumak bitkisinin yabani olarak yetişmekte ve üretimi yapılmaktadır.

Sumak bitkisi, daha çok bahçe kenarlarında çit olarak yerini almakta olup atıl durumda olan arazilerde ve yol kenarlarında da yoğun olarak bulunmaktadır. Sumak tanelerini yöre halkı kırmızı sumak ‘‘simağasor’’ olarak da adlandırmaktadırlar. Sumak bitkisinin meyveleri olgunlaştıktan sonra ağustos ve eylül aylarında bitkinin dallarından koparılarak yöre halkı tarafından hasat edilmektedir. Doğada kendiliğinden yetiştiği için bu bitkinin özel bir bakım uygulanmamaktadır. Yöre halkı kendi ihtiyaçlarını karşılamak için sumak tanelerini toplamaktadır. Kendi gereksinimlerini karşıladıktan sonra geri kalanları aktarlara ve köylere gelen tüccarlara satış yaptıkları
söylenmektedir.

Halkın herhangi bir gideri olmadan sattıkları üründen aldıkları ücret direk kar olduğu için yöre halkı bu durumdan yeterince memnun olduklarını ifade etmişlerdir. Özellikle kış aylarında limon fiyatlarının yüksek olması nedeniyle sumak ekşisini kullanmak oldukça ekonomik olduğunu belirtmişlerdir.

Bölge halkı sumak tanelerini, yöresel yemekleri olan kuru sebze dolmalarında, turşularda ve salatalarda ekşi tadı oluşturmak için yoğun olarak kullanmaktadırlar. Öncelikle sap kısımlarından ayrılan meyveleri su dolu bir kap içerisine bırakılarak sumak tanesinde bulunan ekşilik suya geçene kadar karıştırma işlemi yapıldıktan sonra temiz bir tülbent ya da süzgeç kullanarak meyvesi posadan ayrılmıştır. Bu işlem 3-4 kez tekrarlanıp ve temin edilen ekşili su ortalama 8 saat beklemeye bırakılarak kalan tortuların kabın aşağı kısmında birikmesi sağlanmıştır (Şekil 4.). Daha sonra elde edilen ekşili suyu geleneksel yemeklerde ekşi tadı oluşturmak için kullanmaktadırlar. Bunların dışında sumak tanesinin mide rahatsızlığını ve ağız içerisinde oluşan yaraları tedavi etmek için uyguladıklarını da ifade etmişlerdir.

2. SONUÇ

Bu çalışmada; Batman yöresinde doğal olarak yetişen ve tüketimi son yıllarda her geçen gün giderek artan sumağın meyvesinin kullanım alanlarının önemi vurgulanmıştır. Doğal yetişme alanı olan ülkemizde sumak bitkisi ile ilgili yetiştiricilik ve ıslah çalışmaları oldukça azdır. Bu sebepten dolayı yetiştiricilik ve çeşit ıslahına yönelik çalışmaların yapılması önem kazanmaktadır. Sumak bitkisinin yetiştirilmesiyle birlikte hem atıl durumdaki arazilerin tarıma kazandırılarak, ülke ekonomisine katkı sağlanması hem de erozyonla mücadelede ve yüzlek tarım arazilerinin korunması bakımından çok büyük bir önem taşımaktadır.